عمان

عُمّان کشوری است در جنوب غربی آسیا، واقع در شرق جزیره العرب و شرقِ کشور عربستان سعودی. این کشور به دلیل قرار گرفتن در جنوب تنگه هرمز دارای اهمیت استراتژیک است. اسلام دین رسمی این کشور است و شیعیان سومین گروه مذهبی این کشور را تشکیل می‌دهند و در سیاست و اقتصاد از نفوذ بالایی برخوردارند. سلطان نشین عمان از غرب با عربستان سعودی، از شمال غرب با امارات متحده عربی و از جنوب غرب با یمن همسایه است و از شمال به دریای عمان و کشور ایران و از شرق و جنوب شرق به اقیانوس هند، محدود می‌شود.

موقعیت استراتیژیک

این کشور از یک سرزمین بزرگ به‌هم پیوسته و دو قطعه جدا افتاده تشکیل شده است: قطعهٔ کوچکی در جنوب تنگه هرمز قرار دارد که «مسندم» نام دارد. قطعه دیگر «مدحاء» نام دارد که توسط امارات متحده عربی احاطه شده‌ است. چند جزیره کوچک در دهانه تنگه هرمز و چند جزیره در دریای عرب نیز تابع این کشور هستند

این کشور به دلیل قرار گرفتن در گذرگاه راهبردی هرمز، دارای ارزش استراتژیک است و به دلیل قرار گرفتن در منطقه خلیج فارس، از منابع انرژی این حوزه از جمله نفت بهره‌مند است. از سوی دیگر، این کشور در مسیر آبراه‌های حمل و نقل انرژی و کالاهای تبدیلی آسیا-اروپا قرار دارد و دارای نقش ارتباطی است و از این نظر، مورد توجه اهداف استراتژی قدرت‌های بزرگ از جمله ایالات متحده آمریکاست. علاوه بر شبه جزیره «مسندم» و کرانه‌های جنوبی تنگه هرمز، موقعیت ویژه این کشور در غرب اقیانوس هند نیز بر اهمیت استراتژیک آن می‌افزاید. وجود جزایری مانند «مصیره»، «کوریا» و «موریا»، که از لحاظ نظامی در حکم سرپل‌هایی برای عملیات آبی – خاکی هستند، موقعیت حساس این کشور را چند برابر می‌کند.[۱]

بیشتر ساکنان عمان، عرب هستند و اقلیت‌های از اقوام بلوچ، ایرانی، آفریقایی و… نیز در این کشور زندگی می‌کنند.زبان رسمی این کشور عربی است و در کنار آن زبان‌های انگلیسی، بلوچی و اردو نیز تا حدی رواج دارد.

ساختار سیاسیماهیت حکومت عمان سلطنت مطلقه است و همه امور در شخص سلطان خلاصه می‌شود. قوای سه گانه در این کشور از یکدیگر تفکیک نمی‌شوند و سلطان بر هر سه قوه تسلط داشته و وظایف آنها را مشخص می‌کند. سلطنت در عمان موروثی است و جانشین سلطان، سه روز پس از مرگ یا کناره‌گیری وی از جانب خاندان سلطنتی انتخاب می‌شود. سلطان افزون بر مقام سلطنت، ریاست حکومت، مقام نخست وزیری و فرماندهی کل نیروهای مسلح را نیز بر عهده دارد. وزرای کابینه به دست سلطان منصوب و اعضای مجلس دولت نیز از سوی شاه انتخاب می‌شوند؛ همچنین رئیس مجلس شورا، رؤسای قوه قضائیه و قضات دادگاه‌ها از سوی شاه تعیین می‌گردند.[۲]

بافت اجتماعی

مقبره عمران نبی(علیه السلام) در شهر «صلاله» مرکز استان «ظفار» که با ۳۰ متر طول، طویل‌ترین قبر جهان به شمار می‌آید.بافت اجتماعی این کشور، به دو بخش مجزا تقسیم می شود، به گونه‌ای که می‌توان گفت کشور عمان، از دو زیر فرهنگ کلی تشکیل یافته است که ویژگی‌های فرهنگی متفاوتی دارند: ساکنان ظفار (که ایالت جنوبی عربستان محسوب می‌شود): در سرزمین ظفار، طوایف گوناگونی از نسل «ودایی‌ها» دیده می‌شوند. اکثر ظفاری‌های اصیل در منطقه کوهستانی سکنی دارند. این گروه، از نظر مذهب با دیگر مردمانی که دارای عقاید شیعی، سنی و اباضی هستند، تقریباً تفاوت دارند. اسلام در این منطقه تقریباً ضعیف مانده است. مردم ظفار علاوه بر حفظ سنن فرهنگی قبل از اسلام، به زبانی سخن می‌گویند که در سراسر ناحیه جنوبی «جزیره العرب» قبل از رسوخ زبان عربی، رایج بوده است. این زبان، یکی از گویش‌های زبان عربی دوران قبل از حمیری‌ها بوده و به عربی شباهت ندارد. به طور کلی، از لحاظ فرهنگی بسیار شبیه یمنی‌ها هستند و نسبت به منطقه خود، حس ناسیونالیستی قوی‌ای دارند.

ساکنان عمان و مسقط: اکثراً اقوام مختلف شامل بلوچ، هندی، پاکستانی و آفریقایی (زنگبار) هستند. به لحاظ مذهبی، اغلب آنها اباضی بوده و همانند دروزی‌های لبنان، جامعه‌ای بسیار بسته دارند و با اقوام دیگر تبادل فرهنگی ضعیفی دارند.[۳]ادیان و مذاهب<div class=”transborder” style=”position:absolute;width:100px;line-height:0;Circle frame.svgنمودار درصدی مذاهب اسلامی در عمان اسلام (۸۹٪) مسیحیت (۵٪) هندوئیسم (۵٪)در کشور عمان، اسلام دین رسمی و اباضیه، مذهب رسمی است. اکثریت قریب به اتفاق جمعیت عمان، مسلمان هستند و پیروان سایر ادیان از جمله مسیحیت و هندو اقلیتی کوچک هستند.پیروان فرقه اباضیه اکثریت جامعه عمان را تشکیل می‌دهند و در سراسر مناطق عمان زندگی می‌کنند و هدایت امور مذهبی جامعه و مساجد را برعهده دارند.ظاهراً گرایش مردم عمان به مذهب اباضیه از اوایل تشکیل این فرقه و گسترش آن آغاز شده است. از آغاز حرکت و جنگ‌های خوارج در زمان امویان، بعضی از روسای فرقه اباضیه به عمان آمدند و به نشر عقاید خود پرداختند و یاران بسیاری گرد آوردند.[۴]اهل سنت از دیگر گروه‌های دینی در عمان هستند که در مناطق جنوبی، شهرهای صور و لوی ساکن هستند و بیشتر مذهب حنبلی دارند.شیعیان به عنوان سومین گروه مذهبی عمان، به شمار می‌آیند که بیشتر در امتداد سواحل منطقه باطنه و استان مسقط زندگی می‌کنند و از جایگاه خوبی نزد دولت و مردم برخوردارند.[۵]پیروان دیگر ادیان در اقلیت قرار دارند و عمدتاً کارگران خارجی هستند.

پیشینه اسلامپس از صلح حدیبیه، پیامبر(ص)، عمرو بن عاص را به عمان فرستاد تا مردم آنجا را به اسلام دعوت کند. در پی آن، جعفر بن جلندی و عباده بن جلندی: امیران عمان، اسلام را پذیرفتند و به پیروی از آنها، اعراب عمان نیز مسلمان شدند.[۶] پس از رحلت پیامبر، عده‌ای از خاندان حاکم مرتد شدند ولی توسط سپاهی به فرماندهی حذیفه بن محصن سرکوب شدند.[۷] خاندان جلندی در زمان خلفای سه گانه حاکم عمان بودند و در زمان خلافت امام علی(علیه السلام) نیز فردی به نام عباد بن جلندی از همین خاندان به عنوان والی آن حضرت در عمان حکومت می‌کرد.

پیشینه تشیعستم امویان و عباسیان بر شیعیان سبب شد بسیاری از آنها از سرزمین‌های شمالی از جمله قطیف، احساء و بحرین، به مناطقی دوردست‌تر مهاجرت کنند که از جمله این مناطق، عمان بود که از مرکز خلافت فاصله داشت و در اختیار خوارج اباضیه بود.در سال ۳۵۵ق، معزالدوله، حاکم بویهی سپاهی به سوی عمان فرستاد و این سرزمین را به تصرف خود درآورد. بعدها، مجددا عضدالدوله دیلمی، حاکم آل بویه سپاهی به عمان فرستاد و خوارج را شکست داد و به حاکمیت آنان بر جبال عمان پایان داد. از سال ۳۹۰ تا ۴۴۸ق. دولت شیعی بنی مکرم بر عمان حکومت می‌کرد. این خاندان حاکمانی از جانب آل بویه بر عمان بودند که پس از تضعیف آل بویه همچنان به حکومت خود ادامه دادند. در این زمان بود که عمان به یک قطب تجاری در خلیج فارس تبدیل شد.یک نویسنده دریانورد عمامی شیعه به نام شهاب الدین احمد بن ماجد السعدی البحار العمانی از سال ۸۲۵ تا ۹۰۶ق در جلفار (رأس الخیمه کنونی) زندگی می‌کرده است. وی آثار فراوانی درباره دریانوردی دارد و اشعاری درباره فضایل امام علی(علیه السلام) دارد. یکی از فقهای شیعه به نام ابن ابی عقیل عمانی نیز که در قرن چهارم می‌زیسته، از اهالی این منطقه بوده است. [۸]

وضعیت کنونی شیعیانامروزه شیعیان عمان در شهرهای مسقط، باطنه، مطرح، سویق، خابوره، مسندم و صور زندگی می‌کنند ولی بیشتر تمرکز آنان در مسقط و استان ساحلی باطنه است. سه وزیر این کشور و شهردار مسقط، شیعه هستند.[۹] با وجود آنکه شیعیان در عمان اقلیت هستند، اما در رأس هرم اقتصادی قرار دارند. بسیاری از آنها دارای طرح‌های صنعتی، تجاری و اقتصادی بزرگی هستند. برخی از آنها نیز در سرمایه‌گذاری در طرح‌های بزرگ ملی شرکت می‌کنند. انتخاب وزیر امور تجارت و صنعت از میان شیعیان یکی از دلایل نفوذ اقتصادی و صنعتی آنها است. افزون بر آن، شیعیان از گروه‌های فرهیخته جامعه عمان هستند که دوست دارند در تمام امور فرهنگی جامعه شرکت کنند و بسیاری از آنها برای تکمیل تحصیلات خود به کشورهای آمریکا، انگلستان و برخی از کشورهای اروپایی سفر کرده‌اند.

مسجد الرسول الاعظم(ص)؛ مسجد جامع شیعیان در منطقه استراتژیک «مطرح» در مرکز پایتخت عمان در مکانی مشرف بر اقیانوس هندشیعیان این کشور به چند گروه تقسیم می‌شوند:

لواتیه (لواتیا)لواتیه (لواتیا) یا خوجه‌ها، هندی الاصل هستند و به «حیدرآبادی» نیز شهرت دارند. این گروه از ثروتمندترین طبقه‌های جامعه عمان به شمار می‌روند و بسیاری از پست‌های دولتی را نیز در اختیار دارند. گروهی بر این عقیده‌اند که این گروه حدود ۵۰ سال قبل از شبه جزیره هند برای تجارت به عمان وارد شده بودند اما در این کشور ماندگار شدند. حیدرآبادی‌ها به سبب آشنایی با زبان انگلیسی و نیز آگاهی از اصول جدید تجارت، به سرعت پیشرفت کردند و بخش مهمی از بازار مسقط و عمان را در دست گرفتند. هم چنین، افرادی از آنها کارهای دولتی را به عهده دارند.وضع نسبتاً مرفه لواتیا که آنها را بخش متمایز جامعه ساخته است، به آنان امکان می‌دهد که سفر کنند و با خویشاوندان خود در هندوستان تماس داشته باشند، و نیز اماکن مقدسه شیعیان در عراق و ایران را زیارت کنند و پیوسته آگاهی بیشتری به مسایل جهان و اوضاع روز به دست آورند و از خود طبقه‌ای آگاه و کارآمد بسازند. کوچک بودن عمان و نزدیکی محل زندگی لواتیا در مطرح به دربار خانواده سلطنتی در مسقط قدیم، رابطه ویژه‌ای بین دو طرف ایجاد کرده است. در تحولات سیاسی-اجتماعی عمان، همچون جنگ‌های داخلی بین طرفداران سلطنت و طرفداران امامت و جنگ‌های خارجی، مانند جنگ بریمی بین عمان و عربستان سعودی در سال ۱۹۵۶ و نیز در مشکلات و مسایل اقتصادی کشور، همواره حمایت دو جانبه بین سلطان و لواتیا وجود داشته است.[۱۰] خوجه‌ها در سواحل مطرح، محله‌های شیعه‌نشین بنا کرده و مدرسه، حسینیه و مسجدهای خاصی برای خود ساخته‌اند.

شیعیان مهاجر از بحرین که هرچند از گروه قبلی بسیار کمتر هستند، ولی دارای نفوذ سیاسی بالایی هستند و در دربار سلطان اشتغال دارند. یکی از آنها در سال ۱۹۷۰ وزیر بهداشت بوده است. همچنین احمد بن نعمان کعبی اولین سفیر عمان در آمریکا، شیعه بوده است. خانه او که بعدها ماتم‌سرای شیعیان (حسینیه) نامیده شده، در سال ۱۸۶۱ ساخته شده است.[۱۱] «لجینه بنت محسن حیدر درویش» یکی از زنان شیعی عضو مجلس عمان است که در سال ۲۰۰۶ توسط مجله « فوربس» در ردیف ۱۰۰ شخصیت تاثیرگذار در جهان معرفی شد.[۱]

فارسی زباناناین گروه که از ایران به عمان مهاجرت کرده‌اند، دارای مساجد، حسینیه‌ها و موسسات خیریه خاص خود مانند صندوق‌های قرض الحسنه و کمک به یتیمان و اداره اوقاف جعفری هستند و یکی از مهمترین گروه‌های شیعی در عمان محسوب می‌شوند و بسیاری از آنها به دستگاه‌های دولتی وارد شده‌اند.

مهاجران دیگر کشورهاافزون بر سه گروه پیش‌گفته، گروه‌های شیعی دیگری از مناطقی چون لبنان، سودان، عراق، عربستان، بحرین، پاکستان و… در جستجوی کار به این کشور روی آورده‌اند و برای خود تشکیلات خاص دارند.

شخصیت‌های شیعی شیخ احسان صادق: امام جمعه شیعیان مسقط

حجت الاسلام سید شرف بن علی موسوی: از شیعیان بحرینی الاصل که در بحرین و عراق تحصیل علوم دینیه داشته و امام جماعت مسجد جامع کورنیش (مسجد لواتیا) است و نمایندگی آیت الله خویی را نیز به عهده دارد.[۱۲]مراکز شیعی مسجد امام علی(علیه السلام): مسجدی بزرگ و زیبا در مسقط که ویژه شیعیان است و نماز جمعه و سایر مراسم مذهبی در آن برگزار می‌شود.

مسجد الرسول الاعظم(ص): مسجد جامع شیعیان در منطقه «مطرح» در مرکز پایتخت عمان در مکانی مشرف بر اقیانوس هند

اداره اوقاف جعفری: مختص شیعیان فارسی زبان

مؤسسات خیریه و صندوق‌های قرض الحسنه: مختص شیعیان فارسی زبان

مسجداختصاصی شیعیان لواتیه(حیدرآبادی‌ها) در ساحل مطرح

حسینیه صاحب الزمان(عج) در شهر «صحار» در شمال عمانعاشورا در عماناز آنجا که قانون اساسی عمان آزادی دینی را برای همه ساکنان عمان ضمانت کرده است، شیعیان هر ساله مراسم عزاداری امام حسین(علیه السلام) را در مساجد و حسینیه‌ها بر پا می‌کنند.[۱۳] مراسم تعزیه و سینه‌زنی در بین شیعیان این کشور رواج دارد و حتی گفته می‌شود سلطان “قابوس” پادشاه عمان، برای مراسم تعزیه، از اصطبل سلطنتی به شیعیان اسب می‌دهد.[۱۴]

روابط عمان و ایرانسلطان قابوس اندکی پس از به قدرت رسیدن، با شورش گروهی چپ‌گرا در استان ظفار روبرو شد. او در شهریور ماه ۱۳۴۹ش طی تلگرافی به شاه ایران خواستار تأیید و پشتیبانی ایران شد. در سال ۱۳۵۲ ایران در ظفار عملیات نظامی انجام داد و بدین ترتیب شورش ظفار با کمک ایران سرکوب گردید.[۱۵] پس از دخالت نظامی ایران در ظفار، روابط دو کشور بسیار مستحکم شد. پس از انقلاب اسلامی در ایران نیز عمان در بین کشورهای خلیج فارس بهترین رابطه را با ایران داشته و در بسیاری از منازعات سیاسی و غیر سیاسی مربوط به ایران، نقش میانجی را بازی کرده است.

پانویس:

عزت الله عزتی، جغرافیای سیاسی جهان اسلام، ص ۱۰۱
آشنایی با کشورهای اسلامی، زیر نظر حسن روحانی؛ ص۵۳.
پورتال اهل بیت
پژوهشکده باقرالعلوم
سایت سفارت ایران در مسقط
تاریخ طبری، ج۳، ص۱۱۶۱
تاریخ طبری، ج۴، ص۱۴۵۱-۱۴۵۲
اطلس شیعه، ص۴۵۷؛ تطور تاریخی شیعه در عمان، عابدین رضایی، مجله زمانه، شماره ۱۰۵ و ۱۰۶، ص۱۰۹
مهر نیوز
محمد عرب،آشنایی با مذهب اباضی، ص ۷۴-۷۵
اطلس شیعه، ص۴۵۶.
پورتال اهل بیت
شیعه نیوز
مهر نیوز
موسسه تطالعات تاریخ معاصر ایران