پرسش
این حدیث امام باقر( علیه السلام ): «لو کان الناس کلهم لنا شیعة لکان ثلاثة أرباعهم شکاکا، و الربع الآخر أحمق»، از نظر سندی و رجالی معتبر است؟
پاسخ اجمالی
قبل از ورود به بررسی این روایت توجه به مقدمه‌ای ضروی به نظر می‌رسد، و آن این‌که، هرگاه عقیده و ایده جدیدی به صورت گسترده مطرح شود، غیر از افرادی که کاملاً نسبت به آن بی‌تفاوت‌اند، دیگران در برابر آن به سه گروه تقسیم خواهند شد:
1. افرادی که در درجات بالای دانش و هوش بوده و با دقت تمام، ایده مورد نظر را بررسی کرده و سپس به صورت قطعی آن‌را پذیرفته و یا آن را مردود می‌دارند.
2. اشخاصی که در ظاهر، ایده مورد نظر را پذیرفته و یا در برابر آن موضع می‌گیرند، اما به قطعیتی نرسیده‌اند و همواره پرسش‌ها و ابهامات جدیدی برای آنان به وجود می‌آید.
3. افرادی که بدون هیچ تحقیق و تنها تحت تأثیر افراد دیگر و اوضاع پیرامونی هوادار ایده‌ای شده و به طور طبیعی در مورد جزئیات آن آگاهی اندکی دارند.
تعداد مصادیق گروه اول که به یقین صد در صد رسیده باشند اندک بوده و در آمارها نمی‌گنجند و بیشتر مردم – با درجات متفاوتی از شک و تردید – ارزیابی شده و در گروه دوم رده‌بندی می‌شوند، چه نگاه مثبتی به آن ایده داشته و چه با نگاه منفی به آن بنگرند. درصد قابل توجهی از مردم نیز اساساً به دنبال دلیل و مدرک و استدلال و انتقاد نبوده و تنها به دلیل قرار گرفتن در برخی از شرایط و موقعیت‌ها در ردیف هواداران و یا مخالفان ایده مورد نظر قرار می‌گیرند.
این موضوعی نیست که تنها به دین شیعه مرتبط بوده، بلکه هر ایده دینی و حتی هر نظریه اجتماعی نیز مشمول این تقسیم‌بندی می‌شود.
لذا باید گفت؛ روایت اشاره شده در پرسش نیز ناظر به همین واقعیت است و اختصاصی به شیعیان ندارد. با ذکر این مقدمه، اکنون به بررسی مختصر این روایت خواهیم پرداخت.
اسلم(غلام محمد بن حنفیه) گفت در خدمت امام باقر( علیه السلام ) در کنار زمزم بودیم. محمد بن عبد الله بن حسن نیز در حال طواف بود. امام( علیه السلام ) فرمود: آیا این جوان را می‌شناسى؟ گفتم آرى، او محمد بن عبد الله بن حسن است! امام( علیه السلام ) فرمود: او به زودى قیام می‌کند و در شرایط سختی کشته خواهد شد. بعد فرمود این حدیث را به امانت نزد تو سپردم و آن برای کسى نقل نکن؛ ولى من این سخن امام را برای معروف بن خربوذ نقل کرده و از او پیمان گرفتم که به کسى نگوید!
روزی خدمت امام باقر( علیه السلام ) بودیم. معروف به امام گفت: مایل هستیم حدیثى که اسلم از شما نقل کرده را از زبان خودتان بشنوم! امام( علیه السلام ) رو به اسلم کرده و فرمود: چرا آن‌را نقل کردى؟! اسلم پاسخ داد: من همان پیمانى که شما از من گرفتید را از او گرفتم!! بعد از این ماجرا بود که امام باقر( علیه السلام ) فرمود: اگر تمام مردم روى زمین شیعه ما باشند، سه چهارم آنان شکاک خواهند بود و یک قسمت باقیمانده هم احمق هستند.[1]
این روایت با آن‌که در رجال کشی که یکی از کتب معتبر شیعه است وجود دارد، اما در بررسی سندی و محتوایی آن باید گفت:
1. «اسلم» مورد مذمت قرار گرفته است؛[2] خصوصاً این‌که خودش اعتراف می‌کند که با وجود پیمانی که امام باقر( علیه السلام ) از او گرفته بود، اما رازش را افشا کرد.[3]
2. در مورد «سلام بن سعید جمحی» که این روایت را از «اسلم» نقل کرده باید گفت که او نیز راوی سرشناسی نبوده و هیچ مدح و قدحی در مورد او وارد نشده است.[4]
3 . اگر روایت را بپذیریم نیز باید گفت که کلمه «لو» حرف امتناع است؛ و بر این اساس معنای روایت می‌تواند آن باشد که اگر تمام مردم شیعه بشوند، سه‌چهارم آنان دچار تردید و یک‌چهارم دیگر نادان خواهند بود؛ اما از آن‌جا که تمام مردم شیعه نشده‌اند، این روایت مصداق خارجی نیافته است.
4 . علاوه بر این‌که مراد از احمق و شکاک به معنای شکاک و احمق به صورت مطلق نیست؛ بلکه در مواردی ممکن است که ناظر به درجات پایین از سادگی باشد.[5]
[1]. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، محقق، مصحح، طوسى، محمد بن حسن، مصطفوى، حسن، ص 204 – 205، مشهد، نشر دانشگاه مشهد، 1348ش.
[2]. حلی، حسن بن علیّ بن داود، الرجال، ص 428، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1342ش.
[3]. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 5، ص 285، قم، مؤسسه آل البیت( علیه السلام )، چاپ اول، 1408ق.
[4]. مامقانی، شیخ عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج 32 ص 151 – 152، موسسة آل البیت( علیه السلام ) لإحیاء التراث، بی‌جا.
[5]. «مقصود از احمق در روایات»، 94896؛ «مراد از احمق در سخن امام حسن مجتبی( علیه السلام )»، 109694.
T