شیعه نیوز:
پرسش
در کتاب «صفات الشیعه» از امام رضا( علیه السلام ) و در بحار الانوار، از امام صادق( علیه السلام ) نقل شده است: «هرکس از دنیا برود و مالی به جا گذارد مال ورثه است؛ و اگر دَین و یا خسارتی به جا گذاشته باشد، بر عهده امام است». آیا این احادیث صحیح‌اند؟ اگر صحیح‌اند، دیونی که فرمودند آیا شامل حق الناس هم می‌شود؟ یا نماز و روزه و ... حق الله است؟ و اگر ادا می‌شود، طبق فرموده امامان، برزخ شفاعت ندارد، این دین چه زمانی توسط ائمه( علیه السلام ) ادا می‌شود؟ و آیا در برزخ عذاب خواهد داشت؟
پاسخ اجمالی
در منابع معتبر روایی؛ ائمه اطهار( علیه السلام ) از رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل کرده‌اند: «هرکس از دنیا برود و مالی به جا گذارد، آن مال متعلق به ورثه خواهد بود، و اگر دَین و یا خسارتی به جا گذاشته باشد، پرداخت آن بر عهده امام است».[1]
با توجه به مجموع آیات و روایات باید گفت؛ مورد و موضوع این روایت مسائل مادی افرادی است که از دنیا رفته‌اند، و مشتمل بر دو حکم متفاوت است، ولی به نظر می‌رسد این دو حکم برای دو گروه متفاوت است:
الف. «مال به جا مانده برای ورثه است». این حکم مربوط به افرادی است که اموالی به جا گذاشته‌اند و قرض و بدهکاری نیز ندارند، و یا اگر قرض دارند اموال آنها کفایت از دین و قرض آنها کرده و بخشی از آن نیز اضافه آمده و به ورثه می‌رسد.
ب. «اگر دین و یا خسارتی به جا گذاشته باشد بر عهده امام است». این حکم مربوط به گروهی است که – بدون افراط و تفریط - قرض و بدهکاری به جا گذاشته و اموالی ندارند و یا اموال آنها کفایت از دین و قرض نمی‌کند.
توضیح:
این اصل مسلّم است که اگر کسی از دنیا برود و دینی به جا گذاشته باشد، ورثه پس از از ادای دین او می‌توانند در ترکه و مال الارث تصرف کنند و آن را میان خود تقسیم کنند؛ خدای تعالی در قرآن می‌فرماید: «خداوند درباره فرزندانتان به شما سفارش می‌کند که سهم(میراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد و اگر فرزندان شما، [دو دختر و] بیش از دو دختر باشند، دو سوم میراث از آنِ آنها است و اگر یکى باشد، نیمى [از میراث،] از آنِ او است. و براى هر یک از پدر و مادر او، یک ششم میراث است اگر [میت] فرزندى داشته باشد و اگر فرزندى نداشته باشد، و [تنها] پدر و مادر از او ارث برند، براى مادر او یک سوم است [و بقیه از آنِ پدر است] و اگر او برادرانى داشته باشد، مادرش یک ششم می‌برد [و پنج ششم باقیمانده، براى پدر است]. [همه اینها،] بعد از انجام وصیتى است که او کرده، و بعد از اداى دین است».[2]
از سوی دیگر؛ اگر فردی برای حداقل مخارج و هزینه زندگی خود (نه برای اسراف و معصیت) وام و قرض بگیرد و اثبات شود که توان پرداخت آن‌را ندارد؛ وظیفه حاکم شرعی این است که (در صورت توان و وجود بودجه و بیت المال)، قرض و وام او را از بیت المال پرداخت کند؛ و فرقی ندارد که این قرض گیرنده در قید حیات باشد و یا از دنیا رفته باشد.[3]
بنابراین، روایت در مورد مسائل مالی است و نحوه پرداخت آن در این دنیا است، اما مسائل غیر مالی و حق الناس و نیز نحوه جبران مسائل مالی در عالم برزخ در جای دیگری بررسی شده است.[4]
[1]. قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج 1، ص 94، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق؛ کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، ج 1، ص 406، و ج 5، ص 93، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[2]. نساء، 11.
[3]. تفسیر القمی، ج 1، ص 94.
[4]. ر.ک: «حق الناس در نگاه روایات»، 17335؛ «رد مظالم»، 2133؛ «رد مظالم در دیون غیر مالی»، 33227.
آیات مرتبط
سوره النساء (11) : يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ ۖ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ ۚ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ ۖ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ ۚ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ ۚ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ ۚ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ ۚ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ ۗ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا ۚ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا
سوره النساء (12) : وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ ۚ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ ۚ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ ۚ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ ۚ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ ۚ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ ۗ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ ۚ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَٰلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ ۚ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَىٰ بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ ۚ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ
T
