به گزارش «شیعه نیوز»، مزار شیخان قم با بیش از ۱۲ قرن قدمت، مقابر شیوخ و محدثان شیعه بوده است که قسمتی از مزار بزرگ بابلان به شمار می رفته است. قدمت مزار شیخان قم با دفن زکریا بن ادریس اشعری قمی از اصحاب امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام به اواخر قرن دوم قبل از سال ۲۰۱ هجری قمری، سال هجرت امام رضا علیه السلام به مرو باز می گردد.
آنچه در پی می آید، حاصل تحقیق و پژوهش حجت الاسلام مهدی خویی کارشناس حدیث و رجال و مدیر مرکز افق مزار شیخان پیرامون علمای مدفون در مزار شیخان است که سلسله وار تقدیم خوانندگان می شود:
ملامحمد صادق قمی
«حاج ملا محمدصادق قمی، شیخ الاسلام قم در عهد ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۲۲ هجری قمری در شهر قم به دنیا آمد. او پس از تحصیل علوم مقدماتی، در اوان جوانی به اصفهان مهاجرت نمود و ده سال در این شهر به تحصیل ادبیات، فقه، اصول، ریاضی، هیأت و فلسفه پرداخت.
ملا صادق قمی در اصفهان، بیشترین بهره علمی را از محضر علامه شیخ محمدتقی اصفهانی، صاحب «هدایهُ المسترشدین» برد. صاحب روضات الجنات درباره استادش، شیخ محمدتقی اصفهانی می نویسد: «شیخ از برترین علمای عصر خویش در فقه و اصول بود؛ بلکه نسبت به سایرین از دید و نظر بالاتری در علوم معقول و منقول برخوردار بود. در نیا مدرسی چون مکتب او مملو از اصحاب کمال نبود. نزدیک به سیصد تن، دانشجو در درس او شرکت می کردند».
حاج ملا صادق پس از اصفهان، راهی نجف اشرف گردید. یکی از استادانی که نقش به سزایی در رسیدن به ایشان به مقالات بلند علمی داشت؛ شیخ محمدحسن نجفی است. ناصرالشریعه در این باره می نویسد: «ایشان در حوزه ی درس حجت الاسلام شیخ محمّدحسن نجفی صاحب جواهر الکلام، با شوقی وافر و سعیی متکاثر، قریب هفت سال مشغول تکمیل فقه و اصول شد».
شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره شیخ محمد حسن نجفی می نویسد: صاحب جواهر این امتیاز را بر دیگر عالمان داشت که عموم شاگردانش از علمای بزرگ و سرشناس بودند و در «محضر درس او جمع فراوانی تربیت شده و در گوشه و کنار جهان پخش گردیدند. آنان بعد از او مقام مرجعیت یافتند و بر کرسی فتوا نشستند که عدد آنان زیاد و شمارش آنان کار مشکلی است».
حاج ملا صادق قمی، پس از کسب اجازه اجتهاد از مرحوم صاحب جواهر و رسیدن به مراتب والای علم و فقاهت برای امر تعلیم و تربیت شاگردان و عهده داری مرجعیت دینی مردم، به قم بازگشت.
شیخ الاسلام قم در دوره ناصرالدین شاه قاجار
مرحوم حاج ملا صادق قمی پس از کسب درجه اجتهاد از صاحب جواهر در حدود سال ۱۲۵۸ هجری قمری در حالی که سرآمد عالمان عصر خود به شمار می رفت؛ به شهر قم بازگشت. او به دلیل برخورداری از جامعیت علوم و عدالت و ورع و پرهیزگاری مورد اقبال و احترام علما و مردم گردید و در قم ریاستی تمام یافت. شهر قم در زمان ملا صادق قمی میراث دار حوزه علمی میرزای قمی و شاگردان مبرّز وی و دانش آموختگان حوزه علمیه نجف بود. مرحوم حاجی با احاطه علمی و زهد و تقوایش توانست به مدت چهل سال، به عنوان مرجعی بزرگ و پیشوای مُطاع مردم بر مسند تدریس تکیه زند و از محضر درسش، ده ها نفر از علمای اعلام و فضلای قم بهره ببرند و حاکم شرع و شیخ الاسلام مردم قم باشد. حاج ملا صادق در شهر قم دارای مقام علمی و معنوی بالایی بود، به طوری که بزرگان مملکتی نیز برای وی احترام زیادی قائل بودند. حتی شخص ناصرالدین شاه قاجار در سفرهایی که به شهر قم داشت با او دیدار می کرد.
کتابخانه و آثار ملا صادق قمی
آثار باقیمانده از ملا صادق قمی، رسائل ادبی و تعلیقاتی در فقه و اصول می باشد. همچنین رساله ای در احکام شرعیه به صورت سوال و جواب، مرسوم علمای آن دوره در ۳۰ صفحه از ایشان بر جای مانده است. مدرسی طباطبایی در این باره می نویسد: «از مرحوم حاجی نامه ای گلایه آمیز و تند در شکایت از ظلم ها و تجاوزات وزرا و عمّال حکومت قاجار خطاب به ناصرالدین شاه قاجار در مجموعه خطی به شماره ۳۶۶۹ کتابخانه مرکزی دانشگاه، (صص ۷۸-۸۵) و جنگ مخطوط شماره ۳۷۵ دانشکده حقوق (برگ ۵۰ر-۵۳پ) نگهداری می شود که او در سال ۱۲۹۲ قمری در ۷۲ سالگی در سفر به تهران پس از دیدار با شاه نوشته است و از ظلم و جور مقرّب الخاقان حاج میرزا نصرالله مستوفی و دیگر عمّال حکومت یاد کرده است. (مجله وحید: ش۳، ص ۲۱۳) مدرسی طباطبایی همچنین می نویسد:
«مرحوم حاج ملا صادق، کتابخانه ای مهم نیز داشته که پس از مرگ او متفرق شده و از خاندانش بیرون رفته و در این میان، نوشته های او نیز ناشناخته مانده است. برخی از کتاب های کتابخانه ی او در قم دیده ام که وی به خط خویش بر آنها حواشی و تعلیقات نگاشته است.»
مدرسه و مسجد ملا محمدصادق قمی
میرزا عباس فیض قمی در کتاب «گنجینه آثار قم» مدرسه و مسجد حاج ملا محمد صادق را این گونه توصیف می کند که: مدرسه حاج ملا صادق قمی در کوی فاطمی سعید قمی، منشعب از خیابان چهار مردان،» نزدیک میدان میر واقع است. این مدرسه دارای سی و چهار حجره در دو طبقه است که چهارده باب آن در طبقه تحتانی است. این مدرسه همچنین دارای یک مسجد با چهل ستون و صحئی به وسعت تقریبی ۲۰ در ۳۰ متر می باشد. آقا خان نوری صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۷۲ هجری قمری، این مدرسه و مسجد را بنا بر درخواست ملا محمد صادق مجتهد قمی بنا و وقف عام نمود. مرحوم حاجی تا پایان عمر هماره در این مدرسه به دراست و امامت پرداخته است و کلیه اهل علم از سکنه مدرسه را شهریه می رسانیده است».
اکنون مدرسه علمیه حاج ملا محمد صادقی قمی، دارای ۳ هزارو۵۰۰ متر زمین و ۱۲ هزار متر زیر بنا است. ساختمان این مدرسه در ۵ طبقه، ۲۶ مدرس، ۵۶ حجره، ۱۴ فضای اداری بنا شده است.
صاحب «تحفه الفاطمیین» درباره کرامتی از آیت الله حاج ملا محمد صادق قمی قبل از وفاتش می نویسد:«مرحوم حاجی در مدت العمر قدمی در هوای نفس بر نداشته، گوئی آیه ی مبارکه «و انک لعلی خُلق عظیم» در شأن او نازل شده و کرامات بسیاری به آن جناب نسبت می دهند.
از آن جمله آن که در شهر رمضان المبارک به منبر صعود نمود و گفت: ای مردم، من در میان شما به منزله چوپانی بودم و عن قریب است که از میان شما بروم. از منبر که فرود می آیند؛ به منزل می روند و مریض می شوند و بعد از دو روز دیگر، دار فانی را وداع می کنند».
مرحوم ملا صادق قمی، سرانجام پس از عمری مجاهدت، در سن ۷۶ سالگی، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری دارفانی را وداع و به دیار باقی شتافت.
پیکر پاک این مرجع تقلید در مزار شیخان قم، در جوار صحابی جلیل القدر امامان صادق، کاظم و رضا علیهم اسلام، زکریا بن ادریس اشعری، ملقب به ابوجریر قمی مدفون گردید.
موقوفات و خدمات اجتماعی ملا محمد صادق قمی
حاج ملا محمد صادق از مقام و جایگاه والایی برخوردار بود به طوری که ناصرالدین شاه تحت تأثیر مقام والای ایشان در سال ۱۲۷۲ هجری قمری مدرسه ای برای تدریس طلاب و اقامه نماز جماعت نزدیک منزل محل سکونتش برای وی ساخت که به مدرسه ملا محمد صادق مجتهد قمی معروف گردید و از موقوفات مرحوم جاجی به شمار می رفت.
آب انبار، کاروانسرا و مزرعه حسین آباد از دیگر موقوفات این عالم بزرگ شیعه به شمار می رود.
نماز باران
قحطی بزرگ قم بر اثر بارندگی و خشکسالی در سال های ۱۲۸۷-۱۲۸۸ هجری قمری به وقوع پیوست. قیمت غله و نان بالا رفت و نارضایتی و شورش های مردمی شدت گرفت. در آغاز قطحی ناصرالدین شاه قاجار در ذیقعده سال ۱۲۸۷ در بازگشت از زیارت عتبات، سه روز در قم توقف کرد و با علمای شهیر قم، از جمله ملا صادق قمی و ملا آقا حسین مجتهد ملاقات و مذاکره نمود و پس از گفتگو با ایشان و شنیدن انتقاداتشان، حاکم قم را عزل و تهیه نان از محل غله دیوان برای فقرا را دستور داد. پس از فقدان باران و بی آبی در زمستان ۱۲۸۸ قمری، دومین فاجعه طبیعی رخ داد و قحطی را به اوج خود رسانید. یک دوره طولانی سرمای طاقت فرسا موجب یخ زدن آب رودخانه ها و قنات ها و از کار افتادن آسیاب ها گردید. از شدت قحطی و گرسنگی، خوردن حیوانات و مرده خواری و آدم خواری در شهر دیده می شد. به گونه ای که میرزا علی اکبر فیض در این باره این گونه گزارش می دهد که: «روزی جناب شریعتمدار، حاجی ملا محمد صادق، مهمترین مجتهد قم، به این بنده فرمودند که آن چه بر من ثابت شده زیاده از پانصد مرد و زن و طفل را تاکنون در این شهر کشته و خورده اند.» (تاریخ قم، میرزا علی اکبر فیض-ر.ک «قم در قحطی بزرگ»)
حاجی ملا صادق قم به عنوان مرجع بزرگ دینی و ملجأ مردم در سختی ها و مشکلات، تحمل مشاهده رنج مردم برای وی سخت بود بنابراین به درخواست مردم برای امان یافتن خشکسالی و قحطی، اقدام به خواندن نماز باران نمود. حاجی دستور داد مردم سه روز، روزه بگیرند و در روز سوم، حاضر شوند. وی همراه با حاضران که بالغ بر هزاران نفر بودند؛ با حال تضرّع و خشوع خاصی به طرف بیرون شهر برای نماز روانه می شوند. ایشان از زنانی که بچه شیرخوار داشتند؛ می خواهد که بچه های خود را شیر ندهند و از آغوش خود جدا کنند. به این ترتیب، آن بیابان، مملو از ضجّه، زاری و همهمه مؤمنان و شیون بچه های دور از آغوش مادران می شود.
در این حال حاجی با کمال خشوع، دست به دعا برمی دارد و از مکبّر می خواهد تا به طرفه قبله، «الله اکبر» و در جهت مخالف آن «لا اله الاّ الله» و به جانب راست «سبحان الله و الحمدالله و لا اله الاّ الله والله اکبر» و به جانب چپ «لا حول و لا قوه الاّ بالله العلی العظیم» بگوید. در این هنگام آسمان پر از ابر می شود و صدای رعد و برق، از نزول باران حکایت می کرد. حاجی فرمود: زودتر نماز بگذاریم که آسمان مجال نخواهد داد. با اینکه نماز باران را به سادگی برگزار کردند همه نمازگراران از یاران خیس شدند و به برکت نماز باران حاج ملا صادق، قحطی و خشکسالی در شهر قم از بین می رود.»