آیا این روایت که امام موسی کاظم ( علیه السلام ) در مکانی نماز خوانده که مردم از آن جا رفت و آمد می کردند؛ صحت دارد؟ سند این روایت چیست و آیا از حیث محتوا اشکالی دارد؟

شیعه نیوز:
پرسش
در روایتی نقل شده که در زمان امام صادق، روزی امام کاظم (علیهما السّلام) در جلوی دری مشغول نماز بودند. برخی از اصحاب به امام صادق اعتراض کردند (زیرا این کار مکروه است و تردّد افراد باعث حواس‏پرتی می‏شود). حضرت صادق بعد از خود امام کاظم پرسیدند که چرا جلوی در نماز می‏خواندی. امام کاظم پاسخ دادند که آن خدایی که من با او صحبت می‏کنم از این مردمی که از جلوی من رد می‏شوند به من نزدیک‏تر است. الف. اصل این روایت چیست و در کجا نقل شده؟ ب. آیا این روایت از نظر سند قابل اعتماد است؟ ج. آیا این روایت از نظر محتوا اشکالی ندارد؟ زیرا در واقع اثبات عمل فعل مکروه یا مرجوح برای معصوم می‏کند؟
پاسخ اجمالی

روایتی وجود دارد که امام موسی کاظم ( علیه السلام ) در مکانی نماز می گذاردند که محل رفت و آمد مردم بود. شخصی خبر این نماز را به امام صادق ( علیه السلام ) داد و بر آن خرده گرفت. اما وقتی امام موسی کاظم ( علیه السلام ) در علت این نماز فرمود: همانا آن کسی که برای او نماز می گذاردم از مردمی که از جلویم می گذشتند، به من نزدیک تر است، مورد تحسین امام صادق قرار گرفت.

بنابر ظاهر روایت، نماز امام در یک مکان عمومی برای رفت و آمد مردم همچون خیابان که موجب اذیت و آزار مردم و سبب تضییق حقوق مردم شود نبوده، تا حق الناسی به گردن امام بیفتد، بلکه در مکانی بود که مردم از روبرو می گذشتند و تنها این شبهه بر نماز به وجود می آمده که امام در این حالت نمی تواند نماز را با تمرکز بخواند، اما با تعلیلی که امام بر نماز خود آوردند، به دست می آید که آن نماز با حضور قلب و توجه به پروردگار بوده است و این نوع نماز خواندن، نه تنها فعل مرجوح و یا مکروهی نبوده، بلکه کاملا قابل ستایش است، چنان که از طرف امام صادق ( علیه السلام ) نیز مورد تقدیر قرار گرفته است.

گفتنی است که نماز در مکان پر رفت و آمد، برای تعدادی از مردم که نمی توانند حضور قلب و توجه خود را در این حالت حفظ کنند، کراهت دارد و نماز گزار باید در مکانی نماز بگذارد که نمازش با توجه و حضور قلب باشد.
پاسخ تفصیلی

اصل حدیث

در مورد مسئله مورد نظر، چندین روایت در کتاب های حدیثی وجود دارد. یکی، روایت مذکور در متن سؤال است که با اندک تفاوتی در کتاب های مختلف حدیثی ذکر شده است: «روزی ابو حنیفه بر امام صادق ( علیه السلام ) وارد شد و گفت: پسر شما موسی کاظم ( علیه السلام ) را دیدم در حالی که نماز می خواند و مردم در مقابل او رد می شدند و او آنها را از این کار منع نمی کرد در حالی که اشکال این نوع نماز خواندن مشخص است. (یعنی به علت این که عبور مردم حواس انسان را پرت می کند و این نماز به آن خلوص و تمرکز لازم نمی رسد، این نماز اشکال دارد و باید مردم را از عبور جلوی نماز گزار نهی کرد و یا اصلا آن جا نماز نخواند) امام صادق ( علیه السلام )، امام موسی کاظم ( علیه السلام ) را فراخواند و ایشان نیز آمدند. ... امام موسی کاظم ( علیه السلام ) در علت کاری که انجام دادند؛ فرمودند: ای پدر جان؛ همانا آن کسی که برای او نماز می گذارم از مردمی که از جلویم می گذشتند، به من نزدیک تر است و خداوند فرموده: "ما از رگ گردن به او نزدیک تریم".[1] پس امام او را در آغوش گرفت و فرمود ای پسرم؛ پدر و مادرم به فدای تو ای کسی که اسرار الهی در نزد تو به امانت گذاشته شده است».[2]

احادیث دیگری با همین مضمون وجود دارد که اختلافش با حدیث اول، تنها در متن حدیث بوده، همچنین امام صادق ( علیه السلام ) را به عنوان کسی که این کار را انجام داده و بر کارش دلیل آورده، معرفی کرده است،[3] و در حدیث دیگری این نماز و استدلال از امام حسین ( علیه السلام ) نقل شده است.[4]

البته تمام این روایت ها از این جهت که چرا امام معصوم چنین کاری را انجام داده و علت آن چیست باید مورد بررسی قرار گیرند.

سند روایت

حدیث اول، حدیثی مرفوعه است که در سلسله سند آن تنها دو نفر ذکر شده اند. اما با توجه به وثاقت دو راوی مذکور در سند روایت ( علی بن ابراهیم و محمد بن مسلم) و وجود روایات دیگری که این مضمون را نقل کرده اند و می توانند در قوت بخشیدن به مضمون این روایت، کمک کنند؛ می توان به این حدیث استناد کرد و آن را مورد بحث و بررسی محتوائی قرار داد.

محتوای روایت

این روایات، کاری را به امام معصوم نسبت داده اند که به دو طریق در آن ایجاد شبهه شده است:

1. اشکال اول این است که نماز امام، خللی در رفت و آمد مردم ایجاد می کرده و امام حق الناسی را ضایع کرده و این از امام بعید است. بنابر این اشکال بر امام وارد است.
2. اشکال دوم این که نماز در مکان عمومی، موجب حواس پرتی انسان می شود و سبب می شود که توجه لازم در نماز وجود نداشته باشد.

بنابر ظاهر روایت، نماز امام در یک مکان عمومی برای رفت و آمد مردم همچون خیابان که موجب اذیت و آزار مردم و سبب ضایع شدن حقوق مردم شود نبوده، تا حق الناسی به گردن امام بیفتد، بلکه از روایت این گونه به دست می آید که نماز امام در مکانی بوده که مردم از رو بروی آن حضرت می گذشتند و اشکال ابوحنیفه بر امام نیز از این جهت نبوده است؛ زیرا در حدیث آمده است که مردم از مقابل امام می گذشتند، نه این که نماز امام موجب اذیت آنها می شود.

اما اشکال دوم که بر هر یک از احادیث مذکور جاری است، از آن جاست که نماز جزو اموری است که انسان باید آن را با توجه و حضور قلب به جا آورد. از این باب باید از عواملی که موجب خلل به این حضور قلب می شود، پرهیز کرد. یکی از این موارد زمانی است که انسان در جائی نماز بگذارد که مردم از جلوی او رفت و آمد می کنند و اشاره ابوحنیفه به اشکال داشتن نماز امام موسی کاظم ( علیه السلام ) به همین لحاظ بود؛ زیرا در آن صورت نماز با تمرکز نبوده است. اما از استدلالی که امام بر این نماز خود آورد و تأیید ضمنی که امام صادق ( علیه السلام ) بر آن گذارد، این اشکال رفع می شود؛ زیرا با تعلیلی که امام بر نماز خود آوردند، به دست می آید که آن نماز با حضور قلب و توجه به پروردگار بوده است و این نوع نماز خواندن، نه تنها فعل مرجوح و یا مکروهی نبوده، بلکه کاملاً قابل ستایش است، چنان که از طرف امام صادق ( علیه السلام ) نیز مورد تقدیر قرار گرفته است.

گفتنی است که نماز در مکان پر رفت و آمد، برای تعدادی از مردم که نمی توانند حضور قلب و توجه خود را در این حالت حفظ کنند، کراهت دارد و نماز گزار باید در مکانی نماز بگذارد که نمازش با توجه و حضور قلب باشد.

[1]. ق، 16.

[2]. کلینى، الکافی، ج 3، ص 297، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365ش؛ شیخ حر عاملى، وسائل الشیعة، ج 5، ص 135، مؤسسه آل البیت ( علیه السلام )، قم، 1409ق.‏

[3]. شیخ طوسى، التهذیب، ج 2، ص 323، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1365ش.

[4]. وسائل‏الشیعة، ج 5، ص 133.

T