ایرانی ها در زمان عثمانی چگونه به عتبات می رفتند؟

به گزارش «شیعه نیوز»، در طول سالیان متمادی موضوع زایرین به عراق همیشه یکی از موضوعات فعال و مطرح در شئوون روابط سیاسی و امنیتی در دو سوی مرزها بوده و همین مسئله در روابط دولت عثمانی با دولت های صفویه، افشاریه ،زندیه و قاجاریه در کشورمان خود نمائی و بطور مستقیم در روابط اقتصادی و اجتماعی دو کشور اثر گذار بوده است.

دراین یادداشت علیرغم کمبود منابع رسمی سعی شده تا با بررسی مسافرت زائرین کشورمان با استفاده از سفرنامه ها و جراید در بازه زمانی سال های 1847 تا 1896میلادی (1226تا1275 شمسی) در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار پرداخته شود.



اول: در این دوره زائرین فقط از ایران به عثمانی (عراق) مسافرت می کرده اند و گزارشاتی مبنی بر زیارت زائرین از سمت عثمانی (عراق) به ایران گزارش نشده است.

دوم: مسافرت انبوه و سازمان یافته مردمی وسیع به قصد زیارت عتبات از دوره صفویه آغاز شده و سپس روندی شتابان و تصاعدی پیدا می کند که البته این روند خود نیز تابعی از روابط سیاسی و امنیتی دو کشور بوداست.

سوم: در کلیه مذاکرات و گفتگو های انجام شده بین دولت ایران و عثمانی از جمله پیمان نامه معروف کردان در سال1746میلادی (1125 شمسی) ، ارزروم اول در 28 ژوئیه 1823م (1238ق/1202 شمسی) و ارزروم دوم 31 می 1847میلادی(1226 شمسی) موضوع زائرین در دستورکار قرار داشته است. بعنوان مثال در ماده هفتم موافقتنامه دوم ارزروم چنین آمده است: «ماده 7 - دولت عثمانی متعهد به ارائه تسهیلات لازم به زائرین ایرانی بر اساس معاهدات سابق، جهت زیارت اماکن مقدسه در داخل خاک عثمانی می باشد تا این زائرین با سلامت کامل و بدون هیچگونه تعرض و یا هرگونه برخورد ناراحت کننده ، بتوانند به زیارت بپردازند. و با توجه به تمایل دولت عثمانی به تقویت و تحکیم روابط دوستانه و لزوم تداوم تفاهم میان دو دولت اسلامی و بالطبع میان اتباع دو کشور، لذا متعهد میشود که مناسبترین راههای لازم را برای تامین تسهیلات نه تنها برای زائرین ایرانی، بلکه جهت همه اتباع ایرانی در خاک عثمانی، فراهم نماید. به طوری که از آنان در برابر هرگونه ظلم و خشونتی در خصوص کارهای بازرگانی و یا امور دیگر، حمایت کند.»

همچنین در این خصوص علی الوردی نویسنده عراقی در کتاب لمحات اجتماعیه من تاریخ العراق الحدیث آورده است: «از ابتدای سال 1821 میلادی (1200 شمسی) روابط عراق و ایران به صورت تدریجی، روندی رو به بهبود داشت و صلح میان دو دولت برقرار گردید و مرزهای میان دو کشور تعیین شد. این امر موجب افزایش زوار و مهاجران ایرانی به عراق بود.»
چهارم: با توجه به طولانی بودن مرزهای دو کشور ، عدم تسلط کامل بر مرزها و نبود آمار ثبت شده در اسناد تعیین تعداد زائرین به عراق را تا حدودی مشکل کرده و فقط ناچار بایستی به ارقام و آمار ذکر شده در بعضی از سفرنامه ها و گزارشات قناعت کرد.

بدین ترتیب تلاش شده تا جهت آشنائی و درک عینی تری از پدیده زیارت عتبات عالیات نزد مردم کشورمان در دوره ای خاص قضاوتی از رفتار کنونی پی برد.

آمار جالب از زایرین عتبات در 160 سال پیش
در کتاب موسوعة العتبات المقدسة از جعفر الخلیلی از قول گردشگر آلمانی چنین آمده است: « گردشگر و مستشرق مشهور که پیترمان نامیده می شد در سال 1855 میلادی (1234 شمسی) از بغداد دیدن کرده است، می نویسد: تعداد زائران ایرانی که به صورت مرتب به بغداد آمده و سپس به نجف و دیگر شهرهای عتبات عالیات می رفتند در سال 1855میلادی حدود 60 هزار تن بود.»
در سفر نامه عتبات ناصرالدین شاه قاجار که مسافرت شاه را در سال 1870 میلادی (1249 شمسی) بیان می کند، چنین آمده است:

در هنگام ورود به شهر کربلا :در این راه دو طرف معبر یک سره آدم و تماشاچی ایستاده بود که بیشتر آنها ایرانی بود و چنان می نمود که به یکی از شهرهای ایران وارد شده ایم. »
چارلز عیسوی در کتاب خود در گزینش 18 تعداد زائرین ایرانی در عراق در سال 1870میلادی (1249 شمسی) یک صد هزار زائر برآورده کرده است.

بر اساس دو گزارش متفاوت توسط کارگزاری حکومت ایران در عثمانی به سال 1258 شمسی به کثرت عزیمت زائرین در این سال اشاره دارد.
در گزارش دیگری توسط کارگزاری در سال 1263 شمسی به کثرت عزیمت زوار به عتبات اشاره شده است.

در خصوص تعداد زایرین در سال 1274 شمسی در گزارش روزنامه اختر چنین آمده: فقط در مدت پنج ماه در فاصله ماه محرم تا جمادی الاول حدود 150 هزار زائر ایرانی به عتبات عالیات در عراق مشرف شده اند.
به عبارت ساده تر به صورت متوسط هر ماه 30 هزار نفر به عتبات مشرف شده اند و اگرتعداد زائران در هفت ماه دیگر سال را ماهی 10 هزار نفر در نظر گرفت در این سال حداقل بیش از 250هزار نفر به عتبات مشرف شده اند که با توجه به جمعیت ایران تعداد زائرین در این سال بسیار جالب توجه خواهد بود. در این زمان یعنی اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه جمعیت تهران در حدود 147 هزار نفر بوده است.

در خبری در روزنامه ناصری در سال 1274 شمسی (1895م) در ماه جمادی الثانی بدون ذکر عدد و آماری با اشاره به «ازدحام و كثرت زوار ايراني براي سفر به عتبات در ماه جمادي الثاني» می نویسد:«کثرت جمعیت زوار به حدی ایست که طی 15 سال اخیر سابقه نداشته است.»

جمع بندی آمار زائرین عتبات در عهد ناصرالدین شاه
با بررسی گزارشات و ارقام ارایه شده از سال 1821م(1242 قمری/1200 شمسی) تا سال 1895م(1316 قمری/1274 شمسی) و ثبات نسبی در روابط سیاسی دو کشور، رفت و آمدهای نسبتا آسان بین دو کشور بخصوص در مرزهای جنوبی و وجود پیوندهای اجتماعی و مذهبی قوی بین آنان ، مسافرت ناصرالدین شاه به عراق و رفع بعضی از مشکلات موجود در خصوص زیارت زائرین ، وجود گزارشات حداقل شصت هزار نفری در گزارش مستشرق آلمانی در سال 1234 شمسی و اشاره ناصرالدین در سفرنامه خود (1249 شمسی) از ازدحام مردم ایرانی در استقبال از وی، آمار 100 نفری زائرین ایرانی در سال 1249 شمسی در کتاب چارلز عیسوی و برآورد 250 هزار نفری بر اساس گزارش روزنامه اختر در سال 1274 شمسی می توان چنین استنباط کرد:

در طول این دوره که بر اساس گزارش های تاریخی از جمله گزارش روالینس در سال 1850 میلادی/1229 شمسی جمعیت ایران حدود 10 میلیون نفر بوده است در هر سال بطور متوسط 180 هزار نفر (حداقل 100 هزار و بیش از 250 هزار نفر گزارش شده است) به عتبات عالیات مشرف شده اند.

مسافت و مسیرهای تردد زایرین در 150 سال پیش
یکی از مطالب قابل بررسی در این موضوع زیارت عتبات «مسافت و مسیرهای تردد زائرین» از کشورمان به عراق است .از شهرهای مرزی در استان هایی مثل خوزستان، ایلام،کرمانشاه بطور متوسط 350 کیلومتر و شهرهای مرکزی و از جمله تهران حدود 930 کیلومتر و استان ها و شهرهای شرقی کشور بیش از 1500 کیلومتر تا کربلا فاصله است.

مسیر تهران به بغداد توسط کاروان ها حداقل 28 روز طی می شده است. هر چند لرد کرزن در کتاب «ایران و قضیه ایران» در خصوص کالا و اجناسی که به بغداد وارد و از آن جا به تهران منتقل می شده اشاره کرده است:« می توان این مطلب را به موضوع زائرین نیز عمومیت داد... بعد از وصول اجناس در بغداد و انجام تشریفات گمرکی کاروان ها کالا را از طریق خانقین به مقصد ایران در کرمانشاه، همدان و تهران می برند. کاروان مسافت 500 مایل را در 28 روز طی می کند.»
محمد علی جمالزاده نیز در «گنج شایگان» آورده است: «از بغداد به کرمانشاه (از راه قصر شیرین به کرمانشاه) مسافت تقریبا 50 فرسنگ و مدت زمان 13 روز (6 روز از بغداد به قصرشیرین و 7 روز از قصرشیرین به کرمانشاه است.»



انتهای پیام/654