معنای «استکثرتم» در سوره انعام، آیه ۱۲۸ چیست؟ و چگونه جن و انس از یکدیگر بهره می‌برند؟

شیعه نیوز:
پرسش
خداوند در سورۀ انعام می‌فرماید: «وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَميعاً يا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ وَ قالَ أَوْلِياؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنا بِبَعْضٍ...». معنای «استکثرتم» چیست؟ و چگونه جن و انس از یکدیگر بهره می‌برند؟
پاسخ اجمالی

معناى «اسْتَكْثَرْتُمْ» اين است كه شیاطین از بسيارى از انسان‌ها زياده خواهى كردند، و آنها را از سنخ خود و پيروان خود قرار دادند. و استمتاع و بهره‌مندی شیاطین از پیروان خود این است که شیاطین، دلخوش بودند كه پيروانی دارند و بر آنها حكومت می‌كنند، و پیروان این شیاطین نيز از زرق و برق‌هاى دنيا و لذّات بی‌قيد و شرط و زودگذر آن كه بر اثر وسوسه‌هاى شياطين دل‌انگيز و دل‌چسب جلوه می‌نمود، دلخوش بودند. به دیگر سخن؛ برخی از افراد بشر، شیطان را پيشوا و رئیس خود قرار دادند، و پیرو آنها شدند، و شيطان، دنيا را براى اینها زينت داد و پیروان او نیز به سوى شهوات‌رانی گرایش پیدا کرده و گمراه شدند.
پاسخ تفصیلی

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «در آن روز كه (خدا) همهٔ آنها را جمع و محشور می‌سازد، (می‌گويد:) اى جمعيّت شياطين و جن! شما افراد زيادى از انسان‌ها را گمراه ساختيد! دوستان و پيروان آنها از ميان انسان‌ها می‌گويند: پروردگارا! هر يک از ما دو گروه [پيشوايان و پيروان گمراه‏] از ديگرى استفاده كرديم (ما به لذّات هوس آلود و زودگذر رسيديم و آنها بر ما حكومت كردند) و به اجلى كه براى ما مقرّر داشته بودى رسيديم. (خداوند) می‌گويد: آتش جايگاه شماست جاودانه در آن خواهيد ماند، مگر آنچه خدا بخواهد، پروردگار تو حكيم و داناست».[1]

در اين آيات، قرآن به سرنوشت مجرمان گمراه و گمراه كننده می‌پردازد و آنها را به ياد روزى می‌اندازد كه رو در روى شياطينى كه از آنها الهام گرفته‌اند، می‌ايستند و از اين پيروان و آن پيشوايان سؤال مى‏شود، سؤالى كه در برابرش پاسخى ندارند و جز حسرت و اندوه نتيجه‌اى نمی‌گيرند، اين هشدارها به جهت آن است كه تنها به اين چند روز زندگى ننگرند و به پايان كار نيز بينديشند.[2]

منظور از كلمهٔ «جنّ» در اين‌جا همان شياطين است؛[3] زيرا جنّ در لغت به معناى هر موجود ناپيدای از حسّ می‌باشد،[4] همان‌طور که در قرآن در بارهٔ رئيس شياطين «ابليس» می‌خوانيم: «كانَ مِنَ الْجِنِّ»؛[5] او از جنّ بود.

معنای «استکثرتم»

«اسْتَكْثَرَ» و «اسْتِكْثَاراً» [از ریشهٔ «كثر»] الشی‏ءَ؛ یعنی آن چيز را بسيار ديد يا بسيار شمرد، و «من الشیء»؛ یعنی آن كار را بسيار انجام داد و آن چيز را بسيار خواست.[6]

معناى آيه «يا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ» اين است كه شیاطین از بسيارى از انسان‌ها زياده خواهى كردند، و آنها را از سنخ خود و پيروان خود قرار دادند.[7]

بديهى است شیطان، دارای نيروی پليدی است كه در اثر عداوت و دشمنى كه با سلسله بشر دارد، از گمراهى و ضلالت آنان لذت می‌برد، و تمام نيرویی كه در اختيار دارد براى گمراهى بشر به كار می‌برد. شیطان در اثر سنخيتى كه با هوا و هوس بشر دارد می‌تواند از طريق تمايلات با خاطرات بشر ارتباط و به وسيله الهام بر آنان فرمانروایى كند، و بشر را از توجه به مسير الهی غافل نموده و به خود سرگرم نماید.[8]

استمتاع جن و انس از یکدیگر

اما شياطين اغواگر گويا در برابر اين سخن (یا معشر الجنّ...) پاسخى ندارند و سكوت مى‏كنند، ولى پيروان آنها از بشر چنين می‌گويند: «رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنا بِبَعْضٍ وَ بَلَغْنا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلْتَ لَنا»؛ پروردگارا! آنها از ما بهره گرفتند و ما هم از آنها، تا زمانى كه اجل ما پايان گرفت.

دربارهٔ استمتاع و بهره‌مندی شیاطین از پیروان خود، چند معنا و تفسیر شده است[9] که مشهورترین آنها چنین است: شیاطین، دلخوش بودند كه پيروانی دارند و بر آنها حكومت می‌كنند، و پیروان این شیاطین نيز از زرق و برق‌هاى دنيا و لذّات بی‌قيد و شرط و زودگذر آن كه بر اثر وسوسه‌هاى شياطين دل‌انگيز و دل‌چسب جلوه می‌نمود، دلخوش بودند. به دیگر سخن؛ برخی از افراد بشر، شیطان را پيشوا و رئیس خود قرار دادند، و پیرو آنها شدند، و شيطان، دنيا را براى اینها زينت داد و پیروان او نیز به سوى شهوات‌رانی گرایش پیدا کرده و گمراه شدند.[10]

[1]. انعام، 128.

[2]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 5، ص 438 و 439، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.

[3]. بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق: المرعشلی‏، محمد عبد الرحمن، ج 2، ص 182، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1418ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 1، ص 409، انتشارات دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، 1377ش؛ تفسیر نمونه، ج 5، ص 439.

[4]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص 203، دارالعلم‏، الدار الشامیة، دمشق، بیروت، چاپ اول، 1412ق؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 13، ص 92، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.

[5]. کهف، 50.

[6]. بستانی، فؤاد افرام، مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی-فارسی، ص 64، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش؛ ر.ک: حسينی زبيدی، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق و مصحح: هلالى، على، سيرى، على‏، ج 7، ص 436، دارالفكر، بيروت، چاپ اول، 1414ق.

[7]. گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج 2، ص 154، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ دوم، 1408ق.

[8]. ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 352، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق؛ تفسیر نمونه، ج 5، ص 439.

[9]. ر.ک: طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: قصیرعاملی، احمد، ج 4، ص 272 و 273، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا؛ بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج 5، ص 131، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361ش.

[10]. ر.ک: أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ج 2، ص 182؛ طیب، سید عبد الحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 203، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، 1378ش؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 352؛ تفسیر نمونه، ج 5، ص 439 و 440.

آیات مرتبط

سوره الأنعام (128) : وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ ۖ وَقَالَ أَوْلِيَاؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلْتَ لَنَا ۚ قَالَ النَّارُ مَثْوَاكُمْ خَالِدِينَ فِيهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ ۗ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ

T