حصر در آیه ولایت، حصر حقیقی است یا اضافی؟

شیعه نیوز:

پرسش
حصر در آیه ولایت حصر، حقیقی است یا اضافی؟ لطفاً با دلیل توضیح دهید.
پاسخ اجمالی
«إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»؛[1] سرپرست و ولىّ شما، تنها خدا است و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند. همان‌ها که نماز را برپا می‌دارند، و در حال رکوع، زکات می‌دهند».
یکی از آیاتی که ولایت امام علی( علیه السلام ) را اثبات می‌کند، همین آیه شریفه است. این آیه با کلمه «إنّما» آغاز می‌شود که در لغت عرب به معناى انحصار می‌آید[2] و مفاد آن، اثبات و نفی است؛ زیرا کلمه «انّما» یک معنا را به گونه‌ای برای یک موضوع ثابت می‌کند که همزمان همان معنا را برای غیر آن، نفی می‌کند.[3] بنابراین، کلمه «إنّما» در آیه شریفه را تنها باید بر ولایتی خاص حمل کرد؛ ولایتی که اوّلاً و بالذات به خداوند اختصاص دارد و برای دیگران با اذن و مشیّت الهی ثابت می‌شود.[4] اما ولایت به معنای نصرت و محبت اختصاصی نیست؛ زیرا لزوم یاری کردن و محبت مؤمنان به همدیگر، از لوازم بدیهی ایمان و مورد اجماع مسلمانان است؛ چنان‌که آیه کریمه: «المؤمنونَ وَ المُؤْمِنات بَعْضُهُمْ أَولیاءُ بَعْض»؛[5] «مردان و زنان مؤمن بعضی از آنها اولیای بعض دیگرند» نیز بر آن دلالت می‌کند.
البته فخر رازی معتقد است که «انّما» همیشه بر حصر دلالت نمی‌کند؛ زیرا در غیر حصر نیز به کار رفته است؛ چنان‌که در قرآن آمده است: «إِنّما الحیاة الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْو»؛ «همانا زندگی دنیا لهو و لعب است»[6] روشن است که غیر از لهو و لعب نیز در زندگی دنیا متصور است.[7] همچنین آلوسی، شبهه کرده که اگر استدلال شیعه به این آیه تمام باشد و «انما» افاده حصر کند، در این صورت، امامت و سرپرستی یازده امام دیگر نفی می‌گردد؛ زیرا لازمه حصر حقیقی در آیه، انحصار حاکمیت و سرپرستی در خدا و رسول( صلی الله علیه و آله و سلم ) و علی( علیه السلام ) و نفی از غیرِ آنان است.[8]
اما در پاسخ باید گفت:
1. ادیبان معروف عرب به دلالت «انّما» بر حصر تأکید کرده‌اند، به همین دلیل زمخشری در تفسیر آیه ولایت گفته است: «معنای "إنّما" این است که موالات باید به آنان اختصاص یابد».[9] اما باید توجه داشت که حصر بر دو نوع است: حصر حقیقی و حصر اضافی. اصل اوّلی در حصر، معنای حقیقی آن است، چه این‌که حصر اضافی جنبه ثانوی داشته و نیاز به قرائن دارد، و به دلیل نزول جداگانه آیه ولایت و سبب نزول خاصّ آن، چنین قرینه‌ای وجود ندارد؛ چون نزول سوره مائده، در اواخر عمر شریف پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) بود؛ لذا آیه ولایت، بیانگر تعیین سرپرست مسلمانان برای بعد از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) است؛ امّا از آن‌جا که وجود امام معصوم در هر زمانی، ضرورت دارد،[10] باید ولایت بر مسلمانان به وسیله سرپرست جامعه، استمرار داشته باشد. بنابراین، آیه ولایت، مربوط به ولیّ بلا فصل بعد از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) است و ناظر به زمان‌های بعد نیست تا انحصاری بودن آن با امامتِ سایر امامان( علیه السلام ) منافات داشته باشد. به عبارت دیگر، با وجود امام علی( علیه السلام )، ولی مسلمانان جز او فرد دیگری نیست، اما بعد از حضرتشان، سرپرست مسلمانان همان فردی است که توسط خدا برگزیده شده و توسط سرپرست قبلی به مردم ابلاغ شده است.
2. فخر رازی با آن‌که در آیه ولایت می‌گوید که «إنّما» بر حصر دلالت ندارد؛ امّا در آیات دیگری که با «إنّما» آمده، حصر را فهمیده است. این آیات عبارت‌اند از: «فَإِنَّمَا عَلَیکَ الْبَلَاغُ»،[11] «یَسْٔئلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی»،[12] «قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا یُوحَیٰ إِلَی مِن رَّبِّی»،[13] «إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَى الَّذینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ»،[14] «قَالَ إِنَّمَا یَأْتِیکُم بِهِ اللهُ إِن شَاءَ وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ»،[15] «إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ».[16]
فخر رازی، در همه این آیات، از «إنّما» حصر و اختصاص فهمیده، اما تنها هنگامی که به آیه ولایت می‌رسد، ادّعا می‌کند که «إنّما» مفیدِ حصر نیست!

[1]. مائده، 55.
[2]. سیوطى، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الأشباه و النظائر فی النحو، ج ‏4، ص 143، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ دوم؛ بابتى، عزیزه فوال، المعجم المفصل فی النحو العربی، ج ‏1، ص 273، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول.
[3]. دقر، عبدالغنى، معجم القواعد العربیة فی النحو و التصریف، ص 106، قم، الحمید، چاپ اول.
[4]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏3، ص 326، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ سید مرتضی، علی بن الحسین، الذخیرة فی علم الکلام، ص 439 ـ 440، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1411ق؛ حمصی رازی، سدیدالدین، المنقذ من التقلید، ج 2، ص 302 – 303، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1412ق.
[5]. توبه، 71.
[6]. محمد، 36.
[7]. رازی، فخر الدین، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، ج 12، ص 386، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.
[8]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج ‏3، ص 334 – 335، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.
[9]. ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ‏1، ص 648، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
[10]. ر. ک: «دلایل اعتقاد به امامت و امامان»، سؤال 321؛ «دلایل عقلی امامت»، سؤال 614؛ «ضرورت وجود معصومان( علیه السلام ) در زمان‌های مختلف»، سؤال 35338.
[11]. آل عمران، 20؛ نحل، 82؛ مفاتیح الغیب، ج ‏7، ص 176، و ج ‏20، ص 254.
[12]. اعراف، 187؛ مفاتیح الغیب، ج ‏15، ص 423.
[13]. اعراف، 203؛ همان، ص 438 – 439.
[14]. توبه، 93؛ همان، ج ‏16، ص 123.
[15]. هود، 33؛ همان، ج ‏17، ص 341.
[16]. رعد، 7؛ همان، ج ‏19، ص 13.

آیات مرتبط

سوره المائدة (55) : إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ

T