طرح مسئله :
فرهنگ عاشورا برخاسته از نهضت امام حسین (علیه السلام) است که بر دو پایه امربه معروف و نهی ازمنکر استوار است .این فرهنگ همانطور که امام خمینی (ره ) فرموده است، نیازمند زنده نگهداشتن است و امروزه در جامعه ما نیازمند احیای مجدد است، چرا که با یک سری خرافات و ارزشهای موهوم ادغام شده است .
نسل جوان و کودکان ما با این فرهنگ، آشنایی چندانی ندارند و چنان به ظواهر امور در عزاداری ها ، زنجیرزنی ها و سینه زنی ها چسبیده است که دل به ارزشهای بنیادین آن نمی بندند. فرهنگ عاشورایی قیام برعلیه هرنوع بیدادگری ظالمانه است که نیازمند آموزش و تربیت دینی است که این مهم در رسانه های جمعی ما هم کمتر تبلیغ می شود و در مساجد وتکایا به شکل واژگونه دنبال می شود.
کمرنگ شدن ارزش ها و آموزه های عاشورایی باعث شده است که مراسم و آداب عاشورایی در ایام عزاداری نیز به خرافات گراییده و این نشان از ناآشنایی اقشار مردم با این ارزش هاست. توجه به نحوه انتقال درست این ارزشها نیازمند درک قدرت رسانه ها و مطبوعات است که بایستی به شیوه درست و به نحو مطلوب به حفظ آن، همت گماشت .
مهندسی فرهنگی که گام حساب شده و سنجیده برای تحقق بهینه ارزش ها در جامعه است ، زمینه ای را فراهم می سازد که یکی از مهمترین ارزش های فرهنگی ما شیعیان لباس تحقق بپوشد. در مهندسی فرهنگی ، یکی از زمینه های اساسی تحقق ارزش ها ، توجه به راه هاست که زمینه را برای اجرایی شدن اهداف فراهم می سازد . در مهندسی فرهنگی به سه امر مهم توجه می شود که در این امر غفلت شده است .هدف این مقاله پرداختن به راههای تحقق فرهنگ عاشوراست که کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
سئوال اصلی این است که راههای تحقق معنویت و آموزه های عاشورایی چه می باشد و چگونه می توان به ترویج و نشر این ارزش ها، از طریق نهاد ها و سازمان های فرهنگی رسانهای پرداخت و چگونه می توان از طریق خویشتن شناسی ، خانواده ، دیگران مهم(significance others) و یا گروههای همسالان(peer group) به انتقال درست فرهنگ عاشورایی پرداخت.
تبیین راههای تحقق فرهنگ عاشورایی و تحلیل کارکردی از وضعیت مطلوب شیوههای انتقال ارزش ها در جامعه هدف این مرقومه است. از آنجایی که نقش راههای تحقق اهداف فرهنگی به اندازه مدیریت وسیاست مهم هستند؛ بی توجهی به آن باعث شده است که راههای تحقق آن را باتوجه به ظرفیت انسانی نشناسیم و در نتیجه، پیوستگی لازم در زمینه انتقال ارزش های فرهنگی در جامعه ایجاد نشود.
جامعه و آموزه های معنوی
هرجامعه ای براساس فرهنگ خویش به حیات خویش ادامه می دهد و در جامعه اسلامی ما که آموزه های شیعی جایگاه اساسی دارند ، چهارپایه اساسی قرآن کریم ، سنت ، عقل وحدیث زمینه معنویت بخشی والهی شدن را فراهم می سازند.
معنویات و یا ارزش های فرامادی ، ارزش هایی هستند که در هرجامعه ای بسته به ماهیت آن جایگاه اساسی در زندگی مردم دارند. در جامعه اسلامی ما که ماهیت معنوی آن برگرفته از کلام خدا ، سیره پیامبر ، رفتار علوی و قیام عاشورایی امام حسین (علیه السلام) تنظیم شده است ، زمینه ای را فراهم می سازد که بتوان به تحقق معنویت امیدواربود.
عاشورا چیست ؟
عاشورا در فرهنگ ما در جهت تحقق معنویت فقط یک حادثه نیست، یک فرهنگ است برای اجرای امربه معروف ونهی از منکر . ملت ما برگرد در ودیوار این حرکت امام حسین(علیه السلام) فرهنگ ساخته و به آن به عنوان یک حادثه نمی نگرد . بلکه واقعه ای است که برای ما شور وشعور را باهم گره زده است و تبدیل به یک آموزه ماندگار کرده است. آموزهای که انسان ساز و حرکت آفرین است و معنی بخش زندگی. زندگی یک مسلمانِ شیعهِ حسینی ، متاثر از قیام امام حسین (علیه السلام) است. این قیام، فرهنگ عاشورایی ما را شکل میدهد و با این تفسیر، عاشورای واقعی ما در ایام محرم ، شکل می گیرد.
عاشورا یک حرکت فرهنگی معنوی برای اجرای احکام خدا برروی زمینی است که براثر نادرستی های قوم پلید یزید و معاویه و ابن ملجم ، به بیراهه رفته و فلسفه عاشورا وآموزه های عاشورا، با این مقدمات شکل می گیرد.
در بررسی واقعه ای که در روز عاشورا رخ می دهد به نوعی با یک جوشش و طغیان روبرو هستیم که همانند هر جوشش انسانی شکلی از عشق در آن وجود دارد. کمیت و کنترل پذیری این عشق ، معمولا مبهم و غیر قابل تعیین است؛ بطوریکه گاهی رستگاری را نیز می توان از بیدادگری و ستمگری قومی دیگر نتیجه گرفت؛ با این وصف نمی توان طغیان و شورش بر آرزومندی مادی و انکار هستی خویش را دلیلی بر حقانیت یک واقعه تاریخی برای الگو شدن دانست. طغیان یا فتحی تمام است همراه با ویرانگری و یا شکستی تلخ همراه با نابود شدن و این بهیچوجه امری حسابگرانه نیست.
«ابن اثیر» در کتاب «نهایه» میگوید: «عاشورا یک اسم اسلامی است» و «ابن درید» هم عاشورا را رسم اسلامی می داند .در «مجمع البحرین» نیز آمده است: «عاشورا یک اسم اسلامی است» آنچه پیش از به شهادت رسیدن حضرت امام حسین (علیه السلام) بود این بود که هم پیامبر اسلام(ص) و هم حضرت علی (علیه السلام) شهادت امام حسین (علیه السلام) را در کربلا پیشگویی کرده بودند و حتی امام حسین (علیه السلام) نیز شهادت خود را پیشگویی کرده بود و به برخی از پیامبران پیشین هم شهادت آن حضرت وحی شده بود، ولی پیش از اسلام ، دهم محرم را عاشورا نمی گفتند. ولی پس از آنکه حضرت امام حسین (علیه السلام) در کربلا به شهادت رسید، آن روز در میان مردم به روز عاشورا معروف گردید و شیعیان علی (علیه السلام) آن روز را روز عزا و عزاداری قرار دادند.
شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان میگوید: روز دهم ماه محرم، روز شهادت امام حسین است، روز مصیبت و حزن ائمه اطهار و شیعیان آنان است و شایسته است که شیعیان در این روز مشغول کارهای دنیوی نگردند و مشغول گریه و نوحه باشند و زیارت عاشورا بخوانند (خبرگزاری ج ا ایران ).
نمود دیگری که می توان در گفت و شنودهای این روز دریافت، فتح خویشتن و تاکید بر آزاده بودن است. بنحوی که فتح خویشتن به عنوان یک موجود کاملا مختار و آزاد بسیار سخت تر از کارزاری است که در آن با دشمن رویارو در حال جنگ هستیم. در واقع این اولین نماد عقلانی و اخلاقی این روز است که می توان با تکیه بر آن و ادعای نتیجه اخلاقی آن در دراز مدت، پاسداشت عاشورا را توجیه کرد. اما پرسش اساسی این است که رهیافت ما از این روز برای رسیدن به چنین هدفی چگونه می تواند باشد؟ آیا تنها با زنده نگاه داشتن نام یک روز می توان امید داشت که نتیجه متصور آن ، روزی بارور شود؟
دومین نماد قابل اعتنای این روز، فرمان به کشتن و کشته شدن است. ما در روز عاشورا به یک پارادوکس اساسی مکتبها حتی انسان محور هم بر میخوریم که “آیا می توان فرمان به کشتن یک انسان داد؟”
شاید خیلی ها بخواهند برای این پرسش اساسی ، ادامه ای بتراشند و بگونه ای پرسش را ادامه دهند که اگر انسانی بخواهد تو را بکشد و یا موجودیت نوع بشر را به تهدید اندازد چطور؟ اما باید گفت که منظور ما از پرسش «آیا می توان فرمان به کشتن یک انسان داد؟» صرفا همین پرسش است نه بیش از این و آنچه از پاسخ ما برای این سئوال مدنظر است نوع نگاه آن مکتب به انسان است.
به عنوان پیشفرض می پذیریم که هیچ انسانی حق کشتن انسان دیگر را ندارد. چون مرتبه هر کدام از ما در هستی یک مرتبه همسان با همنوع ما است و هستی او به هیچوجه در گستره اختیارات اخلاقی ما قرار نمیگیرد که بخواهیم در مورد موجودیتش تصمیم بگیریم.
اهداف قیام امام حسین (علیه السلام)
امام حسین (علیه السلام) به منظور انجام دادن یک واجب عظیم از واجبات دین که آن واجب عظیم با هیچ کس قبل از امام حسین (علیه السلام) انجام نداده بود، قیام کرد . واجبی که در بنای کلی نظام فکری و ارزشی و عملی اسلام جای مهمی دارد(مقام معظم رهبری ،۲۰۸:۱۳۸۷).
هدف قیام امام حسین (علیه السلام) بازگرداندن جامعه اسلامی به خط صحیح است منتهی این قیام به حکومت نمی رسد ؛ به شهادت می رسد .(همان ، ۲۱۴)
شهادت امام حسین (علیه السلام) روح تازه ای در اسلام دمید و تن ها را از رخوت و سستی خارج کرد و چابک و چالاک نمود (شهید مطهری ، ۲۷۰:۱۳۸۷).
آموزه های عاشورا
آموزه های این روز بزرگ فراوانند و دراین مقال قصد توضیحی برای آن نیست و فقط طرح راههای تحقق ذکر می شود .
احیای سنت امربه معروف و نهی از منکر
خدامحوری و خداجویی
مبارزه در راه تحقق عدالت
آمیختن کارفرهنگی با ایثارو از خودگذشتگی
مبارزه با استبداد و خود رایی
احیای حکومت اسلامی
افشای باطل
عزت و مبارزه با طاغوت
برنامه ریزی و عمل به تکلیف (محدثی ، ۲۸۶:۱۳۸۷)
حمایت از حقوق مردم و راضی بودن از خدا(همان ، ۲۹۰)
راههای تحقق معنویت :تحلیل جامعه شناختی
سه امر مهم در تحقق اهداف مهندسی فرهنگی اثرگذارند که می توان آنها را هدف گذاری صحیح ،مدیریت و کارامدی اعضا و راههای تحقق اهداف دانست . در این مرقومه فقط به راهها توجه می شود.
وقتی به راههای تحقق اشاره می شود ، تمامی راهها و وسایلی است که یک جامعه می تواند به سمت مطلوبیت و ارزش هایی که بر آن تکیه می کند، حرکت کند. این حرکت فقط میتواند از طریق چیزی که در جامعه شناسی به آن ، آژانس های جامعه پذیری گفته می شود، گفت .
راههای تحقق معنویت ، گاهی به برنامه اشاره دارد که می توان به برنامه ریزی ، سیاستگذاری ، هدف مندی ، مخاطب شناسی و… اشاره کرد. گاهی به عوامل اشاره دارد که می توان نقش عوامل موثر بر آنها را لیست نمود. اما گاهی این تحقق، توجه به آژانس های جامعه پذیری و فرهنگ سازی است که دراین مرقومه به چند عامل اشاره می شود.
از دیدگاه جامعه شناسان و روان شناسی اجتماعی ، آژانس های جامعه پذیری نقش اساسی در تحقق اهداف فرهنگی جامعه دارند که ما در جهت این موضوع که کاربرد آموزشی تحقق معنویات را دارد ، اشاره می کنیم .
مهندسی فرهنگی که گام حساب شده و سنجیده برای تحقق بهینه ارزش ها در جامعه است ، زمینه ای را فراهم می سازد که یکی از مهمترین ارزش های فرهنگی ما شیعیان به کرسی واقعیت بنشیند.مهندسی فرهنگی ، یکی از زمینه های اساسی را برای تحقق ارزش ها بایستی به راههای تحقق این اهداف توجه داشته باشد. راههایی که زمینه را برای اجرایی شدن اهداف فراهم می سازد .
بر اساس اهمیت موضوع ، این راههای تحقق را می توان به سه دسته خرد ، میانه و کلان تقسیم کرد که در تحقق آموزههای عاشورایی موثر است .این سه سطح جدا از یکدیگر نیستند وتفکیک این سه سطح فقط به منطور تحلیل کارکردی است که نشان داده شود که چگونه می توان تصوری از اجزاء در فرایند راههای انتقال ارزش ها در جامعه داشت. انسجام منطقی این سه سطح در کلیت آنهاست که همه آنها به عنوان یک آژانس شناخته شده وبطور مثال می توان اثرات خانواده را خویشتن شناسی دید و یا اثرات رسانه را به عنوان یک راه موثر در همه آژانس های دیگر مشاهده نمود که چگونه رسانههای نوین و یا فراگیر بر مدرسه ، دوستان و یا کانونهای فرهنگی جامعه موثرند.
خویشتن شناسی ، خانواده و گروههای دوستان در سطح خرد قرار می گیرند.
مدرسه ، رسانه و کانون های فرهنگی تربیتی در سطح میانه قرار می گیرند
دولت و حکومت و نهادهای کلان فرهنگی سیاسی در سطح کلان قرار می گیرند.
راههای خرد:
۱. خویشتن شناسی و نقش آن در تحقق فرهنگ عاشورایی در جامعه
خویشتن شناسی در صدر همه آموزه ها و راهها قرار دارد و یکی از راههای تحقق معنویت در جامعه ما در حوزه مذهب شیعی است که ما را بر آن می دارد به تفکر در این زمینه پرداخت . خویشتن شناسی فقط به الگوهای فردی در زندگی شخصی نمی پردازد بلکه براساس آموزه های عاشورا، همه شیعیان وظیفه دارند که به زندگی خویش ، براساس فرهنگ عاشورایی نظر کنند. این خویشتن شناسی بر اساس آموزه حرّ که خود را از قوم کفار جدا کرد و به امام حسین (علیه السلام) پیوست، گرفته می شود و هم بر اساس حرکت عاشورایی امام حسین (علیه السلام) که بعد از بجای آوردن حج ، جهت زندگی خویش را با سرزمین نینوا تنطیم کرد.
حرّ ، آزاده ای است که به گفتگو با خود پرداخت و تمامی هستی خویش را به عنوان یک معمای بزرگ زندگی در برایر خویش قرار داد و در آخر از شهدای کربلا به حساب آمد. تا مادامی که ندانیم چه می کنیم و به کجا می رویم و از زندگی چه می خواهیم ، نمی توانیم هویت واقعی خود را شکل دهیم. بایستی یاد بگیریم و در زندگی خویش تامل کنیم و به عبارت دیگر، به درجهای از خود آگاهی برسیم که به این سئوالات بدرستی جواب دهیم و گرنه نمی توانیم هویت واقعی خود را شکل دهیم .
نیروهای درونی خود ما در شکل گیری منش و شخصیت ما نقش دارند. این همان نگرشی است که ما را برآن می دارد که خویشتن شناسی را در صدر همه راهها قرار دهیم . قرآن کریم در سوره مائده ، آیه ۵۴ می فرماید «مومنین کسانی هستند که درراه دین از نکوهش و ملامت احدی باک ندارند. این است فضل خدا هرکه را عطا کند و خدا واسع داناست ». این دیدگاه نشان از حرکت ما و گفتگو با خوداست که مارا عاشورایی می سازد و حرکت های عاشورایی را نیز در جامعه ما شکل می دهد.
«ما عروسکهای خیمه شب بازی نیستیم که به نخ هایی که جامعه آنها را می کشد واکنش نشان دهیم. بلکه مجموعه ای از ویژگیها یا مکانیسم های روان شناختی داریم که بوسیله آنها ماهیت خود و جامعه ما را شکل می دهیم”( شولتز ، ۱۳۷۹ : ۲۰۵ )
در دیالکتیک میان فرد و جامعه است ، خود به رشد و نمو خود ادامه می دهد . بازی کردن ، کار ،فعالیت داشتن و نمو(رشد) خود در زندگی روزمره در پرورش خود و اجتماعی شدن آن موثر است.
«ما همانی نیست که هستیم بلکه چیزی است که از خویشتن می سازیم. آنچه فرد را می سازد وابسته به اعمال و رفتارهای سازنده ای است که فرد در پیش می گیرد. خود فهمی منوط به نیت باطنی و اساسی تری است که در ساخت و باز ساخت مفهومی منسجم نتیجه بخش برای هویت شخص نقش دارد. (گیدنز ۱۳۷۸ : ۱۱۲ )
نهایت آن که خود یکی از راههای تحقق معنویت است و این خود به جدال با آموخته های فرد برمی خیزد و اگر از عاشورا درس بگیریم ، حر ، به عنوان یکی از فرماندهان لشکر عاشورا با خود به جدال پرداخت و در آخر، عاشورایی شد.
۲. خانواده و نقش آن
خانواده هم هدف تحقق فرهنگ عاشورایی است و هم راه تحقق در جهت ترویج فرهنگ عاشورایی که افراد در آن می زیند و بالنده می شوند. خانواده بنیان زندگی اجتماعی و اولین کانون تربیت فرزندان است. نهاد خانواده، اساسی ترین و اولین محیط اجتماعی شدن است . گرچه تاثیر خانواده امروزه به سبب جابه جایی نقش ها، کم شده است اما هیچگاه این تاثیر از بین نرفته است.در جامعه امروزی، اجتماعی شدن پیش از همه در یک زمینه کوچک خانوادگی رخ می دهد.در بسیاری از فرهنگ ها، عمه ها و خاله ها ،عمو ها یا دایی ها و نوه ها غالباً جز یک خانواده واحد بوده و مراقب کودکان هستند. (گیدنز،۱۳۷۳ :۸۵ ).
نخستین وحدت اجتماعی که انسان بدان علاقه پیدا می کند؛ خانواده است و رشد اخلاق او با محبت و وفاداری به وحدت بزرگتر ها توسعه می یابد تا آن که وطن پهناورش نیز در نظر او تنگ می نماید( کی نیا ۱۳۷۳ : ۶۰۲ ).
خانواده هم محل کار و هم کانون عبادت، هم دیوان قضا و هم مرکز تعلیم و تربیت برای زندگی متعالی، هم نوعی و شیوه زندگی است. زندگی پر حلاوت و برخودار از تفاهم و تعاون متعالی محض که تنها قانون حاکم بر آن قانون اخلاقی و روانی و محبت و فداکاری است . ( همان ، ۶۰۲ )
خانواده از راههای مختلف می تواند بر فرهنگ عاشورایی موثر باشد. از اولین راهها ؛ به عنوان یک الگو ، سرمشق فرزندان است . از طریق گفت وگو و مباحثه می توان بر این حرکت عظیم موثر بود. از طریق ، دعوت به شرکت در مراسم و یا از طریق همراهی در حرکت های شورآفرین که نام مشارکت خانوادگی نامیده می شود.
نوع ارتباط نوجوان با والدین در چگونگی شکل گیری هویت دینی آنان موثر است . پژهشهای مختلف نشان می دهد معنویت نیز همچون دیگر آموزه ها ، نیازمند انتقال صحیح است و این خانواده است که می تواند در این زمینه هم نقش اصلی را در کنار راههای مختلف به عهده گیرد.
خانواده به عنوان منابع زندگی نه فقط برای افراد بلکه برای نهادهای اجتماعی به حساب می آید. گروههای نخستین از جمله خانواده، گروه بازی که روابط صمیمانه و احساس در آنها جاری است؛ منابع اصلی برای ایجاد نهادهای اجتماعی شمرده می شوند (توسلی ، ۱۳۷۰ : ۲۹۸ ).
نقش دیگران مهم و تعمیم یافته در تحقق معنویت در جامعه
«دیگران مهم» (Significant others) یا تاثیر گذار کسانی هستند که شخص به آنان توجهی خاص دارد و ارزیابی آنان، افعال امیال را پاداش می دهد. دیگری تعمیم یافته نیز عبارت از ادغام ارزیابی ها و ارزش های دیگران موثر و به ویژه دیگرانی است که در نزد شخص مرجع محسوب می شوند. (گرث و میلز ،۱۳۸۰ : ۱۴۰ )
از دیدگاه جامعه شناسان حوزه انتقادی ،دیگران مهم نقش اساسی در اجتماعی شدن افراد دارند. برای درک و شناخت آدمی چهارمفهوم مفید است. این چهار مفهوم تاثیر بسزایی از دیدگاه ما در اجتماعی شده دارند:ارگانیسم ،ساختار روانی ،شخص وخود ساختار منش (۱۳۸۰ : ۵۶ )
از طریق همانندسازی نگرش ها ،علایق، رفتارها و لباس پوشیدن و الگوهای رفتار مادری خود را می گیرد. از دیدگاه «ماوسن »، همانندسازی با تقلیدصرفاً تکرار واکنشهای مشخص وقابل مشاهده دیگران است حال آنکه همانند سازی ظریف است که به موجب آن کودک الگوهای کلی و گسترده تفکر را درونی می کند. همانند سازی نشان دهنده پیوند عاطفی شدید کودک با شخص است که با او همانند سازی کرده حال آنکه تقلید چنین نیست از دیگر جوانب مهم همانند سازی ادراک کودک از شباهت بین خود و شخص دیگر است ووقتی کودک به این شباهت پی برد این اعتقاد در او ایجاد می شود که با آن الگو خصوصیات مشترک دارد.
در جامعه ما ، تحقق معنویت به بزرگان و یا افراد تاثیرگذار برمی گردد که به عنوان الگو در نظام خانواده آمد وشد دارند و رسانه بایستی به این مهم در تحقق معنویت بپردازد. این الگوهای به ظاهر کوچک ، ارزشسازهای واقعی هستند که بایستی در حوزه تربیت دینی به آن توجه داشت .
راههای میانه :
راههای میانه ، واسطه های کوچک در تربیت دینی و تحقق فرهنگ عاشورایی است که می توان به نقش مدرسه ،دانشگاه و اشاره کرد.
۳. نقش مدرسه و دانشگاه در تحقق معنویات عاشورایی
«مدرسه نهادی اجتماعی ونمایانگر فرهنگی است که مدرسه جزئی از آن است و به کودک جهان بینی ، عادات و رسوم و مهارتها و دانش خاص را منتقل می کند. مدرسه ، نظام اجتماعی کوچکی است که کودک در ان قواعد اخلاقی ، عرف اجتماعی، نگرش ها و شیوه های برقراری ارتباط با دیگران را می آموزد. مدرسه غالباً شبکه ای از گروه همسالان برای کودک و نوجوان مهیا می کند . نفوذی که مدرسه دارد همه به دلیل وجود شاگردان دیگر هم به دلیل وجود معلمان و برنامه ریزی درسی است» ( ماوسن ،۱۳۶۸ : ۴۸۵ ).
سه کارکرد مهم مدرسه شامل جامعه پذیرکردن نسل جدید با ارزشهای مسلط جامعه ، بویژه با ارزشهای محیط خارج از خانواده است. در مدرسه، کودک ارزشهای عام گرایی ، عملکرد ، ویژگی و بی طرفی عاطفی را درونی می کند. این ارزشها هستند که کودک با آنها در محیط خانوادگی کمتر ارتباط پیدا می کند. از این دیدگاه، مدرسه محیط جامعه پذیری اصلی برای انگیزه های اقتصادی و عقلانی است.
کارکرد دوم مدرسه، تربیت و آماده سازی افراد برای تصرف مشاغل گوناگون در جامعه است . کارکرد سوم مدرسه، در سطح آموزش عالی ارتباط تنگاتنگی با تحقیقات علمی دارد. از این دیدگاه ،مدرسه محل خلاقیت ، نوآوری و دگرگونی است (روشه ،۱۳۷۶ : ۶۹).
دانشگاه نیز کانون بزرگتری است که معنویت ها در آن تجلی حضور می یابد. دانشگاه فقط عرصه علم اندوزی نیست بلکه عرصه تمرین معنویت برای مدیریت جامعه فرداست که نیازمند آن است جوانان به این مهم هدایت شوند.
براین اساس می توان گفت که مدرسه و دانشگاه ، یکی از راههای تحقق معنویت در جامعه اسلامی است و بایستی به آن به عنوان یک واسطه وراه توجه ویژه شود و فرهنگ عاشورایی در محیطی که هم معلم و هم فضا می تواند نقش اساسی را بازی کند، بایستی به آن توجه داشت .
۴. رسانه ها وآموزه های عاشورایی
رسانه ها در عصر حاضر در صدر همه راههای تحقق فرهنگ عاشورایی قرار دارند . «رسانه های جمعی از قبیل روزنامه ،نشریات ادواری و مجلات ،رادیو و تلویزیون ، نگرشها و بینش های مردم را عمیقاً تحت تاثیر قرار می دهند . آنها انواع گوناگون اطلاعات را که افراد به گونه دیگری کسب نخواهند کرد،انتقال می دهند » (گیدنز ،۱۳۷۳ : ۸۷ ).
با ظهور تکنولوژی های پیشرفته صوتی – تصویری(Audio – Visual ) دیگر همه به انواع نرم افزار ها مجهز و در همه امور از آن استفاده می کنند . رسانه ها تار وپود نمادین زندگی اجتماعی ما را تشکیل می دهند. ارتباطات الکترونیکی حتی در دسترس کسانی که کاملاً بیسوادند قرار دارد .حتی در دوره افتاده ترین نواحی کشور، یافتن مردمی که رادیو و تلویزیون دارند امری عادی است.
نوجوانان ، از دوران کودکی تلویزیون تماشا می کنند . آنها می توانند از تلویزیون هم رفتار جامعه پسند و هم رفتار پرخاشگرانه بیاموزند(ماوسن ، ۱۳۶۸ : ۵۱۵ ).
در طول تاریخ بشری ، این اولین باری است که انسانها با رسانه چنین خو گرفته اند و به جای آنکه با جهان خارج ارتباط مستقیم و جدی برقرار کنند این رابطه را از طریق تصاویر برقرار می سازند و به جای آنکه با جهان واقعی و خارج از ذهن روبرو شوند ، با تصاویری از آن روبرو می شوند( پستمن ، ۱۳۷۳: ۱۴)
یکی از راههای تحقق معنویت در جامعه امروز ، استفاده از فرهنگ مجاز است که رسانه ها به ترویج آن می پردازند. رسانه های تصویری نقش اساسی در انتقال ارزشهای بصری عاشورا دارند. آنها می توانند آن چه را که امروز واقعیت مجازی می نامند ،در قالب فیلم و انیمیشین به تصویرسازی حرکت عاشورایی و حماسه حسینی کمک کنند. از حرکت امام حسین (علیه السلام) بعد از مراسم روز عرفه به سمت کربلا و شهادت همه یاران و اصحاب وی و اسارت خانواده وی تا دمشق و خطبه های غرای یک زن عاشورایی که زمینه ساز بیداری مردمی و قیام مختار شده است ، می تواند در قالب فیلم و انیمیشین برای مردم و نسل کودک و نوجوان ما به تصویر کشیده شود . خونخواهی حسین عظمتی است که بعد از واقعه عاشورا یکی از آموزه های فراموش ناشدنی است که هنوز بعداز ۱۴۰۰ سال مردم کوفه و عراق در روز تاسوعا و عاشورا با مراسم ویژه خویش که بر سرو روی خود می زنند وهروله کنان در بین الحرمین میگردند، نشان از پشیمانی مردم امروز آن منطقه و شیعیان از درس ناآموختگی گذشتگان است که باعث شده است ، فرزند پیامبر را به شهادت برسانند.
۵. کانون های فرهنگی – اجتماعی
مفهوم فرهنگی – اجتماعی (socio – cultural) به خرده نظامی در نظام کل اجتماعی اشاره داردکه مبتنی بر ارزش ها و هنجارهاست. این مفهوم گرچه تا حدودی روشن است اما با کمی ابهام هم همراه است و گاه افراد افراد دچار مغالطه می نماید.
حفظ موجودیت الگویی (Pattern maintenance ) یعنی حفظ و نگهداری الگوهای فرهنگی بنیانی ، یکی از عملکردهای هر سازمان اجتماعی است که این نقش را آموزش و پرورش و جامعه پذیری با میانجیگری خانواده در جوامع بزرگتر ایفا می کنند( توسلی ، ۱۳۷۳ : ۲۵۳.۲۴۷ ).
مسجد بزرگترین کانون فرهنگی در محلات است و مراکز دیگر نیز جای خود دارد . این کانون های فرهنگی ، مرکز تربیت معنوی در یک جامعه اسلامی است و بایستی از همه لحاظ آنها را جدی گرفت و در یک جامعه اسلامی ، انعکاس فعالیت های کانون ها نیز در رسانه و یا در مدرسه و اجتماعات محلی نیز از اهمیت اساسی برخوردار است .
۶. سازمان های فرهنگی – دینی:
دین به عنوان مجموعه پیچیده ای از وحی ، آموزه ، کلام ، فلسفه ،عرفان و بالاتراز همه اخلاق مطرح است .همچنین ، دین به عنوان الگوهای اندیشه ، رفتار فرهنگ مبتنی بر وحی اتلاق می شود که معتقد است زندگی در چارچوب و بر اساس وحی موجب آرامش دنیایی و رستگاری ابدی می شود (رجایی ،۱۳۸۲ : ۱۰۹ ).
سازمان های فرهنگی دینی ، همچون سازمان تبلیغات اسلامی ، اوقاف ، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی چه در داخل و خارج از کشور نقش اساسی در معنویت بخشی به جامعه و ترویج فرهنگ عاشورایی دارند. آنها می توانند با تدوین استراتژی مناسب تبلیغی و با مخاطب شناسی لازم ، راههای تحقق معنویت را در جامعه تسهیل نموده وبه عاشورایی شدن جامعه کمک نمایند.
طبیعی است وظیفه این سازمانها هدف گذاری صحیح ، برنامه ریزی لازم و تحقق راههای این اهداف است که نیازمند برنامه ریزی ، مخاطب شناسی ، نیازسنجی و شیوه های موثر تبلیغی هستند تا رسانه هایی مثل صدا وسیما موثرتر عمل کنند .
راههای کلان :
۷. حکومت دینی و تبلیغ فرهنگ عاشورایی
حکومت مفهومی فراتر از دولت است و به تمامی شرایط فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی جامعه که مبتنی بر ارزش ها و اعتقادات یک گروه –الهی یا غیر الهی – که سعی دارند در قالب قوانین و هنجارها و در قالب نهاد وسازمان ها به جامعه بقبولانند ، گفته می شود. حکومت ها ، بنابر ماهیت خویش ، دولت و قوای دیگر را شکل می د هند و با آموزه های خود در قالب نظام های آموزشی ، تربیتی ، فرهنگی و …. به تحقق معنویات کمک می کند. دولت به عنوان کانون اصلی فعالیت های اجرایی و تحقق عینی عدالت در هر جامعه نقش اساسی در فرهنگ سازی دارد. اگر این فرهنگ سازی در راستای آموزه های عاشورا باشد ، دولت می تواند نقش بی بدیلی را در این راستا داشته باشد. دولت ها با آماده سازی فرصت های لازم آموزشی ، تربیتی و فرهنگی مردم را و اقشار مختلف جامعه – بخصوص جوانان را برای آموزه های عاشورا فراهم می سازند. آموزه هایی که به ما درس از خودگذشتگی وشهادت در راه اهداف متعالی وآرمانی دینی را به ما منتقل می کنند.
۸. دولت اسلامی
دولت ، نهاد رسمی حکومت و نماینده اجرایی جامعه اسلامی است . درحکومت اسلامی، دین و دولت جدایى ناپذیرند و تثبیت آن و نیز ترویج دعوت، مهمترین اهداف برپایى نظام اسلامى است. دولت اسلامى مبتنى بر سه رکنِ مسؤولیت حاکم، وحدت امت و احترام به اراده امت و اصول اساسى آن است که هم بر عدالت ، آزادى و جهاد مىباشد. در این راستا ، چهار وظیفه براى آن احصا مى شود: برپایى نظام سیاسى، تحقق عدالت در عرصه فردى، توجه به خانواده ، نشر و ترویج دعوت و جهاد.
دولت موظف است با تدوین سیاست های فرهنگی مناسب و اهداف متعالی اسلامی در تعامل با سازمانهای مستقل فرهنگی از قبیل صدا وسیما و دیگر ادارات به ترویج فرهنگ عاشورایی کمک نماید
فهرست منابع:
۱٫بدار ، لوک و دیگران ، (۱۳۸۰) روان شناسی اجتماعی ، ترجمه دکتر حمزه گنجی ، تهران : نشر ساوالان
۲٫مقام معظم رهبری ( خامنه ای ، سیدعلی) (۱۳۸۷) درس ها و عبرت های عاشورا ، تهران :پژوهشکده تحقیقات اسلامی
۳٫خدایاری‌فرد، محمد، (۱۳۸۰) مسایل نوجوانان و جوانان، تهران: مجله انجمن اولیاء و مربیان.
۴٫جنکینز ، ریچارد ، (۱۳۸۰) هویت اجتماعی ترجمه تورج یاراحمدی ـ تهران نشر شیرازه .
۵٫چلبی مسعود(۱۳۸۱) بررسی تحربی نظام شخصیت درایران تهران :وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی
۶٫رجایی ، فرهنگ (۱۳۸۲) مشکله هویت ایرانیان امروز ، تهران:نشرمرکز
۷٫ریتزر جورج (۱۳۷۴)نظریه های جامعه شناسی دوران معاصر تهران :نشر علمی
۸٫شرفی ، محمد رضا (۱۳۷۹)جوان وبحران هویت تهران :نشر سروش.
۹٫کاستلز ، مانوئل (۱۳۸۰) عصر اطلاعات ، جلد دوم ، ترجمه حسن چاوشیان ، تهران :
۱۰٫گیدنز ، آنتونی ، (۱۳۷۳) ، جامعه شناسی ، ترجمه منوچهر صبوری ، تهران : نشر نی .
۱۱٫گرث ، هانس وسی رایت میلز (۱۳۸۰) منش فرد و ساختار اجتماعی ، ترجمه اکبر افسری ، تهران : نشر آگه
۱۲٫همیلتون ، ملکه ، (۱۳۷۷) جامعه شناسی دین ، ترجمه محسن ثلاثی، تهران : نشر تبیان
۱۳٫ماوسن ، پل هنری و دیگران (۱۳۶۸) ، رشد شخصیت کودک ، ترجمه مهشید پاسایی ، تهران : نشر مرکز
۱۴٫محدثی ، جواد (۱۳۸۷)درس ها وپیام های عاشورا ، تهران :پژوهشکده تحقیقات اسلامی
۱۵٫مطهری ، مرتضی (۱۳۸۷) حماسه حسینی ، تهران :پژوهشکده تحقیقات اسلامی
۱۶٫نویسنده: محمد حسن آغاز