پرسش
خداوند در قرآن می‌گوید: «ما ارسلناک الا بشیرا و نذیرا»، پس چطور می‌گویید پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) وظیفه تشکیل حکومت داشته است؟!
پاسخ اجمالی
برای پاسخ به این سوال ابتدا باید نگاهی اجمالی به دلایل لزوم تشکیل حکومت دینی داشت، سپس با تحقیق در مدلول یکی از آیات شریفه‌ای که وظیفه انذار و تبشیر را برای پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) اعلام می‌کند، بررسی کرد که آیا تعارضی میان آیه و تشکیل حکومت وجود دارد یا خیر؟
دلایل لزوم تشکیل حکومت دینی
الف) ادله عُقلائی
1. بی‌گمان، از یک‌سو هر جامعه‌ای نیازمند حکومت است، و از سوى دیگر، دین خاتم نمی‌تواند به نیازهای جامعه بی‌اعتنا باشد. به همین جهت، عقل نه تنها دخالت دین در امور اجرایی را خطا نمی‌شمارد، بلکه بر ضرورت آن اصرار دارد. حال اگر به حکومت از منظر دین بنگریم و وظیفه اصلى آنرا صیانت از ارزش‌‌ها و احکام الهى بدانیم، عقل حکم می‌کند که در رأس چنین حکومتى باید کسى قرار گیرد که بیشترین آشنایی را با احکام الهى و وظایف دینى دارد که در مرحله اول، اگر فرد معصومی در میان مردم بود، عقل او را سزاوار این منصب می‌شمرد و در مراحل بعدی، نوبت به دیگران می‌رسد.[1]
2. ماهیت و کیفیت قوانین اسلام به گونه‌ای است که وجود حکومت دینی را الزامی می‌نماید. اسلام حاوی مقررات متنوعی است که یک نظام اجتماعی را سامان می‌دهد. در این نظام حقوقی، احتیاجات بشری؛ مانند مراوده با سایر ملل، حقوق تجارت، قوانین جزائی و کیفری و... مطرح شده است. از طرفی نمی‌توان بدون پایگاه حکومتی، جهت اجرای کامل چنین نظامی گام برداشت. به عنوان نمونه، در قرآن می‌خوانیم: «از قدرت و سلاح، هرآنچه می‌توانید برای مقابله با دشمن فراهم نمایید».[2] اگر پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) را تنها بشیر و نذیر بدانیم، آیا چنین توصیه‌ای به ایشان منطقی خواهد بود؟!
ب) دلیل نقلی
امام رضا( علیه السلام ) در روایتی به تبیین بیشتر دلیل قبلی می‌پردازند که به خلاصه‌ای از چند فراز آن اشاره می‌کنیم:
«اگر کسی بپرسد که چرا پروردگار حاکمانی را تعیین کرده و ما را به پیروی از آنها مأمور کرده است؟ پاسخ داده خواهد شد که چند دلیل در این زمینه وجود دارد:
1. اگر مردم باید مقرراتی را رعایت کرده و پا را از آن فراتر نگذارند، این موضوع بدون آن‌که وجود امانت‌داری امکان‌پذیر نخواهد بود که بر آنان نظارت کند و مردم را در امور مباح آزاد گذاشته و از تخلف و ارتکاب موارد ممنوعه جلوگیری کند؛ زیرا در غیر این صورت بیشتر افراد حاضر نیستند که از منفعت خود به نفع سود دیگران(جامعه) صرف نظر کنند.
2. هیچ جامعه‌ای را سراغ نداریم که بدون فرمانروایی زندگى کند؛ زیرا بسیاری از امور دینی و دنیایی بدون یک فرمانروا(حکومت) قابل پیاده‌سازی نیست و به همین دلیل، حکمت خداوند حکیم آن است که مردم را بی‌سرپرست نگذارد.
3. اگر پروردگار، سرپرستى امین برای مردم قرار ندهد، ملّت و امّت دچار سرنوشتی رو به زوال و نابودی خواهند شد، احکام خدا تغییر خواهند یافت و کم و زیاد خواهند شد ... و بدین ترتیب فساد در جامعه همه‌گیر خواهد شد».[3]
تمام آنچه گفته شد بیانگر این حقیقت است که در صورت فراهم بودن شرایط، پیامبر و امام معصوم باید زمام حکومت دینی را در دست گیرند و در مرحله بعد کسانی که از سوی آن حضرات به صورت خاص یا عام تعیین شده‌اند.
بررسی توصیه قرآنی
وظیفه بشارت و انذار پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) در چندین آیه قرآن اعلام شده است که در دو آیه آن به صورت حصری اعلام شده است.[4]
آیه شریفه «و ما أرسلناک إلا مبشراً و نذیراً (ما تو را تنها برای بشارت‌دادن و بیم‌دادن فرستادیم) »؛[5] دارای ادات حصرِ «إلّا» است که می‌تواند به صورت «حصر حقیقی» یا «حصر اضافی» به کار رود.
حصر حقیقی مانند جمله «لا إله إلا الله» است که بدین معنا است که هیچ مصداقی در خارج برای «خدا» وجود ندارد، مگر «الله».
گاهی نیز حصر به صورت اضافی به کار می‌رود؛ به این معنا که حصری رخ داده، اما این‌گونه نیست که بیانگر حصری واقعی و صد در صد باشد، بلکه این حصر تنها با نگاهی موردی و تنها از یک جنبه بر زبان جاری شده است.[6] به عنوان نمونه، اگر گفته شود «ما سعید إلّا شاعراً بلیغاً» (نیست سعید مگر شاعری سخنور)، منظور این نیست که او انسان نیست، مخلوق نیست، نمی‌تواند بنویسد یا راه برود و ...، بلکه فقط می‌تواند شعر بسراید!، بلکه مراد از چنین حصری آن است که او دارای مهارت بسیار بالایی در صنعت شعر است.
در خصوص آیه شریفه نیز باید گفت که این حصر اضافی بوده و حصری مطلق نمی‌باشد و این واقعیت را می‌توان از فضای حاکم بر معنای آیه به لحاظ آیات قبل و بعد به دست آورد. خداوند ابتدا به بیان ویژگی‌های قرآن پرداخته و خاطرنشان می‌سازد که این کتاب از ناحیه خداوند و بر اساس حق نازل شده و در نتیجه از باطل مصونیت دارد. دلیلش نیز آن است که نه نازل‌کننده‌اش با باطل و لغو همخوانی دارد که تباهش کند، و نه در داخل این کتاب چیزى است که ممکن باشد روزى فاسدش نماید. رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز تنها آورنده قرآن است که با توجه به محتوای آن، بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده مردم است و نمی‌تواند در آن دخل و تصرفى نموده و کم یا زیادش کند و یا آنرا به پیشنهاد مردم متروک گذارد. پس جملۀ "وَ ما أَرْسَلْناکَ ..." متمّم سایر کلمات الهی بوده، و خلاصهاش این است که قرآن نشانه‌ای «حقّ» است که احدى نمی‌تواند در آن دخل و تصرف نماید، و رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) و غیر او در این مداخله نداشتن، برابرند.[7]
حال طبق این بیان باید گفت مفاد ادات «إلّا» در آیه مذکور حصر اضافی است نه حقیقی؛ زیرا آیه در صدد بیان این مطلب است که رسول گرامی اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) مانند سایر مردم، تصرفی در آیات الهی ندارد؛ اما معنایش آن نیست که پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) هیچ ویژگی دیگری ندارد و به عنوان نمونه نمی‌تواند فردی دلسوز باشد، نمی‌تواند به خانواده‌اش محبت کند و .... و در نهایت او نمی‌تواند حاکم جامعه اسلامی باشد!
در تأیید آنچه گفته شد می‌توان به آیات دیگری از قرآن اشاره کرد که در آنها با آن‌که عبارت «و ما أرسلناک» آمده است؛ اما به ویژگی‌های دیگری از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) اشاره شده است:
«و ما أرسلناک إلّا کافّةً للناس».[8]
«و ما أرسلناک إلا رحمةً للعالمین».[9]
شاهد دیگر آن‌که در آیاتی، علاوه بر انذار و بشارت، وظیفه شاهد بودن بر امت نیز بر وظایف پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) افزوده شده است.[10]
با توجه به این دسته از آیات، آیه شریفه «و ما أرسلناک إلا مبشرا و نذیرا» دارای حصری اضافی بوده و ناظر به تمامی شئون نبیّ نمی‌باشد تا میان محتوای آن و امکان تشکیل حکومت توسط حضرتشان تعارضی به وجود آید. به بیانی دیگر، وجود اوصافی مانند «کافّةً للناس» برای پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم )، سبب می‌شود انحصار توصیف ایشان به «مبشر و منذر» را حصری اضافی تلقّی نماییم و با توجه به سیاق آیه، حیطه‌ای که قرار است خارج از محصور فیه قرار گیرد را دخل و تصرف در آیات الهی بدانیم نه تمامی شئون مرتبط با ایشان (که از جمله آن، حاکم جامعه اسلامی بودن است که لزوم آن با ادله عقلی و نقلی اثبات گردید).
[1]. ر. ک: پاسخ 25.
[2]. انفال، 60.
[3]. ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، ج 1، ص 253-254، قم، کتابفروشی داوری، 1385 ق.
[4]. اسراء، 105؛ فرقان، 56.
[5]. اسراء، 105.
[6]. ر. ک: تفتازانی، سعد الدین، مختصر المعانی، ص 115، قم، دار الفکر، چاپ هفتم، 1380ش.
[7]. طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج 13، ص 305، قم، جامعه مدرسین، چاپ پنجم، 1374ش.
[8]. سبأ، 28.
[9]. انبیاء، 107.
[10]. احزاب، 45؛ فتح؛ 8.
آیات مرتبط
سوره البقرة (119) : إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا ۖ وَلَا تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِيمِ
سوره الإسراء (105) : وَبِالْحَقِّ أَنْزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ ۗ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا
سوره الفرقان (56) : وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا
سوره الأحزاب (45) : يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا
سوره سبأ (28) : وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ
سوره فاطر (24) : إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا ۚ وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ
سوره فصلت (4) : بَشِيرًا وَنَذِيرًا فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ
سوره الفتح (8) : إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا
T
