موضوع امام مهدی (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) و قیام و انقلاب جهانی او یک امر مسلم و غیر قابل خدشه در بین مسلمانان است و لذا علماء و دانشمندان اهل سنت به وجود و ظهور مهدی (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) که از دودمان پاک پیامبر و از فرزندان حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است معتقدند این اتفاق نظر به حدی است که حتی تندروترین گروه‌های اسلامی ـ یعنی وهابیان ـ نیز این موضوع را نه تنها پذیرفته‌اند، بلکه به طور جدی از آن دفاع می‌کنند و از عقاید قطعی و مسلم اسلامی می‌دانند[۱] اکثر محدثان اهل سنّت احادیث مربوط به امام مهدی (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) را در کتابهای خود آورده‌اند.
بعضی از دانشمندان اهل سنت در گذشته و حال، کتاب‌هایی مستقل در موضوع امام مهدی (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) نوشته‌اند مثل ابو نعیم اصفهانی در مجموعه الاربعین (چهل حدیث) و سیوطی در کتاب «العرف الوردی فی اخبار المهدی (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف)»
بعضی از علمای اهل سنت در مقام دفاع از عقیده مهدویت و ردّ منکران این عقیده، کتاب و مقاله نوشته‌اند مانند «محمد صدیق مغربی» که در رد گفتار «ابن خلدون» کتابی نگاشته و به سختی از او انتقاد کرده است.
این‌ها نمونه‌هایی از موضع اهل سنت در برابر مسئله مهدویت است. این مسئله هیچ اختصامی به شیعه امامیه ندارد. اینکه برخی وهابی ها در مناظرات خود ادعا کرده اند که هیچ حدیثی در مورد مهدویت وجود ندارد ناشی از جهل و یا از عناد شدید او نسبت به اهل بیت و اسلام می باشد. ما برای بطلان ادعای این وهابی احادیثی را در باره حضرت مهدی(عج) و قیام او در آخرالزمان از برخی کتابهای حدیثی و تفسیری اهل سنت نقل می کنیم:
مهدویت در کتابهای حدیثی اهل سنت:
الف) در المستدرک حاکم نیشابوری چندین حدیث در این رابطه نقل شده و آنها را بر شرط بخاری و مسلم صحیح دانسته است و ما فقط متن این احادیث را بدون ترجمه نقل می کنیم:
۱. … عن أبی سعید رضی الله عنه قال: قال رسول الله (صلی‌الله علیه و سلم) المهدی منا أهل البیت أشم الأنف أقنى أجلى یملأ الأرض قسطا وعدلا کما ملئت جورا و ظلما یعیش هکذا وبسط یساره وإصبعین من یمینه المسبحه والإبهام و عقد ثلاثه هذا حدیث صحیح على شرط مسلم ولم یخرجاه.
۲. وحدثنا أبو أحمد بکر بن محمد الصیرفی بمرو ثنا أبو الأحوص محمد بن الهیثم القاضی ثنا عمرو بن خالد الحرانی ثنا أبو الملیح عن زیاد بن بیان عن علی بن نفیل عن سعید بن المسیب عن أم سلمه رضی الله عنها قالت: ذکر رسول الله (صلی‌الله علیه وسلم) المهدی فقال هو من ولد فاطمه.
۳. … عن أبی سعید الخدری (رضی الله عنه) أن رسول الله (صلی‌الله علیه و سلم) قال: یخرج فی آخر أمتی المهدی یسقیه الله الغیث وتخرج الأرض نباتها ویعطى المال صحاحا وتکثر الماشیه وتعظم الأمه یعیش سبعا أو ثمانیا یعنی حججا هذا حدیث صحیح الإسناد ولم یخرجاه.
۴. … عن أبی سعید الخدری (رضی الله عنه) أن رسول الله (صلی‌الله علیه و سلم) قال: تملأ الأرض جورا وظلما فیخرج رجل من عترتی الحدیث هذا حدیث صحیح على شرط مسلم ولم یخرجاه.
۵. … عن أبی سعید الخدری (رضی الله عنه) عن النبی (صلی‌الله علیه و سلم) قال: یکون فی أمتی المهدی إن قصر فسبع و إلا فتسع تنعم أمتی فیه نعمه لم ینعموا مثلها قط تؤتى الأرض أکلها لا تدخر عنهم شیئا والمال یومئذ کدوس یقوم الرجل فیقول یا مهدی أعطنی فیقول خذ آخر کتاب الفتن.[۲]
ب) در صحیح ابن حبان احادیثی در باره مهدویت اینگونه نقل شده است:
۱. أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِی بْنِ الْمُثَنَّى قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو خَیثَمَهَ قَالَ حَدَّثَنَا یحْیى بْنُ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَوْفٌ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الصِّدِّیقِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِی عَنِ النَّبِی (صلی‌الله علیه و سلم) قَالَ: لا تَقُومُ السَّاعَهُ حَتَّى تَمْتَلِئَ الأَرْضُ ظُلْمًا وَعُدْوَانًا ثُمَّ یخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیتِی أَوْ عِتْرَتِی فَیمْلَؤُهَا قِسْطًا وَعَدْلا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْمًا وَعُدْوَانًا.
در ذیل این حدیث می گوید که اخباری که از وصف واسم مهدی نقل شده است بر ضد سخن کسی ایت که گمان کرده مهدی همان عیسی بن مریم است.
۲. … عَنْ سُفْیانَ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ زِرٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله علیه و سلم): لا تَقُومُ السَّاعَهُ حَتَّى یمْلِکَ النَّاسَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیتِی یوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی وَاسْمُ أَبِیهِ اسْمَ أَبِی فَیمْلَؤُهَا قِسْطًا وَعَدْلا. [۳]
ج) در کتاب حدیثی موارد الظمآن چندین حدیث تحت عنوان« باب ما جاء فی المهدی» به این ترتیب نقل شده است:
۱. … عن أبی صالح عن أبی هریره قال قال رسول الله (صلی‌الله علیه وسلم): لو لم یبق من الدنیا إلا لیله لملک فیها رجل من أهل بیت النبی (صلی‌الله علیه و سلم)
۲. … عن زر عن ابن مسعود قال قال رسول الله (صلی‌الله علیه و سلم): لو لم یبق من الدنیا إلا لیله لملک رجل من أهل بیتی یواطىء اسمه اسمی.
۳. … عن عاصم عن زر عن عبد الله قال قال رسول الله (صلی‌الله علیه و سلم): لا تقوم الساعه حتى یملک رجل من أهل بیتی یواطىء اسمه اسمی واسم أبیه اسم أبی فیملأها قسطا وعدلا.
۴. … عن عاصم بن أبی النجود عن زر عن عبد الله قال قال رسول الله (صلی‌الله علیه و سلم): یخرج رجل من أهل بیتی یواطىء اسمه اسمی وخلفه خلفی فیملأها قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وجورا.
۵. … حدثنا أبو الصدیق عن أبی سعید الخدری عن النبی (صلی‌الله علیه و سلم) قال: لا تقوم الساعه حتى تملأ الأرض ظلما وعدوانا ثم یخرج رجل من أهل بیتی أو عترتی فیملأها قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وعدوانا.
۶. … عن قتاده عن صالح أبی الخلیل عن مجاهد عن أم سلمه قالت قال رسول الله (صلی‌الله علیه و سلم): یکون اختلاف عند موت خلیفه یخرج رجل من قریش من أهل المدینه إلى مکه فیأتیه ناس من اهل مکه فیخرجونه وهو کاره فیبایعونه بین الرکن والمقام فیبتعثون إلیه جیشا من أهل الشام فإذا کانوا بالبیداء خسف بهم فإذا بلغ الناس ذلک أتاه أهل الشام وعصائب من أهل العراق فیبایعونه وینشأ رجل من قریش أخواله من کلب فیبتعثون إلیهم جیشا فیهزمونهم ویظهرون علیهم فیقسم بین الناس فیؤهم ویعمل فیهم بسنه نبیهم (صلی‌الله علیه و سلم) ویلقى الإسلام بجرانه إلى الأرض یمکث سبع سنین.[۴]
د) در سنن ابی داود تحت عنوان «کتاب المهدی» احادیث زیر آمده است:
۱. … عن جَابِرِ بن سَمُرَهَ قال سمعت رَسُولَ اللَّهِ (صلی‌الله علیه و سلم) یقول: لَا یزَالُ هذا الدِّینُ قَائِمًا حتى یکُونَ عَلَیکُمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَهً کلهم تَجْتَمِعُ علیه الْأُمَّهُ فَسَمِعْتُ کَلَامًا من النبی (صلی‌الله علیه و سلم) لم أَفْهَمْهُ قلت لِأَبِی ما یقول قال کلهم من قُرَیشٍ.
۲. … عن جَابِرِ بن سَمُرَهَ قال سمعت رَسُولَ اللَّهِ (صلی‌الله علیه و سلم) یقول: لَا یزَالُ هذا الدِّینُ عَزِیزًا إلى اثْنَی عَشَرَ خَلِیفَهً قال فَکَبَّرَ الناس وَضَجُّوا ثُمَّ قال کَلِمَهً خفیه قلت لِأَبِی یا أَبَتِ ما قال قال کلهم من قُرَیشٍ.
۳. … عن عَاصِمٍ عن زِرٍّ عن عبد اللَّهِ عن النبی (صلی‌الله علیه و سلم) قال: لو لم یبْقَ من الدُّنْیا إلا یوْمٌ قال زَائِدَهُ فی حَدِیثِهِ لَطَوَّلَ الله ذلک الْیوْمَ ثُمَّ اتَّفَقُوا حتى یبْعَثَ فیه رَجُلًا مِنِّی أو من أَهْلِ بَیتِی یواطىء اسْمُهُ اسْمِی وَاسْمُ أبیه اسْمُ أبی زَادَ فی حدیث فِطْرٍ یمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطًا وَعَدْلًا کما مُلِئَتْ ظُلْمًا وَجَوْرًا وقال فی حدیث سُفْیانَ لَا تَذْهَبُ أو لَا تَنْقَضِی الدُّنْیا حتى یمْلِکَ الْعَرَبَ رَجُلٌ من أَهْلِ بَیتِی یواطىء اسْمُهُ.
۴. … عن أبی الطُّفَیلِ عن عَلِی (رضی الله عنه) عن النبی (صلی‌الله علیه و سلم) قال: لو لم یبْقَ من الدَّهْرِ إلا یوْمٌ لَبَعَثَ الله رَجُلًا من أَهْلِ بَیتِی یملأها عَدْلًا کما مُلِئَتْ جَوْرًا.
۵. … عن سَعِیدِ بن الْمُسَیبِ عن أُمِّ سَلَمَهَ قالت سمعت رَسُولَ اللَّهِ (صلی‌الله علیه و سلم) یقول: الْمَهْدِی من عِتْرَتِی من وَلَدِ فَاطِمَهَ قال عبد اللَّهِ بن جَعْفَرٍ وَسَمِعْتُ أَبَا الْمَلِیحِ یثْنِی على عَلِی بن نُفَیلٍ وَیذْکُرُ منه صَلَاحًا.
۶. … عن أبی سَعِیدٍ الْخُدْرِی قال قال رسول اللَّهِ (صلی‌الله علیه و سلم): الْمَهْدِی مِنِّی أَجْلَى الْجَبْهَهِ أَقْنَى الْأَنْفِ یمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطًا وَعَدْلًا کما مُلِئَتْ جَوْرًا وَظُلْمًا یمْلِکُ سَبْعَ سِنِینَ.
۷. … عن أُمِّ سَلَمَهَ زَوْجِ النبی (صلی‌الله علیه و سلم) عن النبی (صلی‌الله علیه و سلم) قال: یکُونُ اخْتِلَافٌ عِنْدَ مَوْتِ خَلِیفَهٍ فَیخْرُجُ رَجُلٌ من أَهْلِ الْمَدِینَهِ هَارِبًا إلى مَکَّهَ فَیأْتِیهِ نَاسٌ من أَهْلِ مَکَّهَ فَیخْرِجُونَهُ وهو کَارِهٌ فَیبَایعُونَهُ بین الرُّکْنِ وَالْمَقَامِ وَیبْعَثُ إلیه بَعْثٌ من الشَّامِ فَیخْسَفُ بِهِمْ بِالْبَیدَاءِ بین مَکَّهَ وَالْمَدِینَهِ فإذا رَأَى الناس ذلک أَتَاهُ أَبْدَالُ الشَّامِ وَعَصَائِبُ أَهْلِ الْعِرَاقِ فَیبَایعُونَهُ بین الرُّکْنِ وَالْمَقَامِ ثُمَّ ینْشَأُ رَجُلٌ من قُرَیشٍ أَخْوَالُهُ کَلْبٌ فَیبْعَثُ إِلَیهِمْ بَعْثًا فَیظْهَرُونَ علیهم وَذَلِکَ بَعْثُ کَلْبٍ وَالْخَیبَهُ لِمَنْ لم یشْهَدْ غَنِیمَهَ کَلْبٍ فَیقْسِمُ الْمَالَ وَیعْمَلُ فی الناس بِسُنَّهِ نَبِیهِمْ (صلی‌الله علیه و سلم) وَیلْقِی الْإِسْلَامُ بِجِرَانِهِ إلى الأرض فَیلْبَثُ سَبْعَ سِنِینَ ثُمَّ یتَوَفَّى وَیصَلِّی علیه الْمُسْلِمُونَ قال أبو دَاوُد قال بَعْضُهُمْ عن هِشَامٍ تِسْعَ سِنِینَ وقال بَعْضُهُمْ سَبْعَ سِنِینَ.[۵]
ه) سنن ابن ماجه احادیث مهدویت را تحت عنوان «بَاب خُرُوجِ الْمَهْدِی» اینگونه نقل کرده است:
۱. … عن عبد اللَّهِ قال بَینَمَا نَحْنُ عِنْدَ رسول اللَّهِ (صلی‌الله علیه و سلم): إِذْ أَقْبَلَ فِتْیهٌ من بَنِی هَاشِمٍ فلما رَآهُمْ النبی (صلی‌الله علیه و سلم) اغْرَوْرَقَتْ عَینَاهُ وَتَغَیرَ لَوْنُهُ قال فقلت ما نَزَالُ نَرَى فی وَجْهِکَ شیئا نَکْرَهُهُ فقال إِنَّا أَهْلُ بَیتٍ اخْتَارَ الله لنا الْآخِرَهَ على الدُّنْیا وَإِنَّ أَهْلَ بَیتِی سَیلْقَوْنَ بَعْدِی بَلَاءً وَتَشْرِیدًا وَتَطْرِیدًا حتى یأْتِی قَوْمٌ من قِبَلِ الْمَشْرِقِ مَعَهُمْ رَایاتٌ سُودٌ فَیسْأَلُونَ الْخَیرَ فلا یعْطَوْنَهُ فَیقَاتِلُونَ فَینْصَرُونَ فَیعْطَوْنَ ما سَأَلُوا فلا یقْبَلُونَهُ حتى یدْفَعُوهَا إلى رَجُلٍ من أَهْلِ بَیتِی فَیمْلَؤُهَا قِسْطًا کما ملؤها جَوْرًا فَمَنْ أَدْرَکَ ذلک مِنْکُمْ فَلْیأْتِهِمْ وَلَوْ حَبْوًا على الثَّلْجِ.
۲. … عن أبی صِدِّیقٍ النَّاجِی عن أبی سَعِیدٍ الْخُدْرِی أَنَّ النبی (صلی‌الله علیه و سلم) قال: یکُونُ فی أُمَّتِی الْمَهْدِی إن قُصِرَ فَسَبْعٌ وَإِلَّا فَتِسْعٌ فَتَنْعَمُ فیه أُمَّتِی نِعْمَهً لم ینْعَمُوا مِثْلَهَا قَطُّ تُؤْتَى أُکُلَهَا ولا تَدَّخِرُ منهم شیئا وَالْمَالُ یوْمَئِذٍ کُدُوسٌ فَیقُومُ الرَّجُلُ فیقول یا مَهْدِی أَعْطِنِی فیقول خُذْ.
۳. … عن ثَوْبَانَ قال قال رسول اللَّهِ (صلی‌الله علیه و سلم): یقْتَتِلُ عِنْدَ کَنْزِکُمْ ثَلَاثَهٌ کلهم بن خَلِیفَهٍ ثُمَّ لَا یصِیرُ إلى وَاحِدٍ منهم ثُمَّ تَطْلُعُ الرَّایاتُ السُّودُ من قِبَلِ الْمَشْرِقِ فَیقْتُلُونَکُمْ قَتْلًا لم یقْتَلْهُ قَوْمٌ ثُمَّ ذَکَرَ شیئا لَا أَحْفَظُهُ فقال فإذا رَأَیتُمُوهُ فَبَایعُوهُ وَلَوْ حَبْوًا على الثَّلْجِ فإنه خَلِیفَهُ اللَّهِ الْمَهْدِی.
۴. … عن عَلِی قال قال رسول اللَّهِ (صلی‌الله علیه و سلم): الْمَهْدِی مِنَّا أَهْلَ الْبَیتِ یصْلِحُهُ الله فی لَیلَه.[۶]
و ) در سنن ترمذی «بَاب ما جاء فی الْمَهْدِی» برای احادیث مهدویت اختصاص داده شده است:
۱. … عن زِرٍّ عن عبد اللَّهِ قال قال رسول اللَّهِ (صلی‌الله علیه و سلم): لَا تَذْهَبُ الدُّنْیا حتى یمْلِکَ الْعَرَبَ رَجُلٌ من أَهْلِ بَیتِی یوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی قال أبو عِیسَى وفی الْبَاب عن عَلِی وَأَبِی سَعِیدٍ وَأُمِّ سَلَمَهَ وَأَبِی هُرَیرَهَ وَهَذَا حَدِیثٌ حَسَنٌ صَحِیحٌ.
۲. … عن عَاصِمٍ عن زِرٍّ عن عبد اللَّهِ عن النبی (صلی‌الله علیه و سلم) قال: یلِی رَجُلٌ من أَهْلِ بَیتِی یوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی قال عَاصِمٌ وأنا أبو صَالِحٍ عن أبی هُرَیرَهَ قال لو لم یبْقَ من الدُّنْیا إلا یوْمٌ لَطَوَّلَ الله ذلک الْیوْمَ حتى یلِی قال أبو عِیسَى هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ صَحِیحٌ.[۷]
در کتاب حدیثی الجامع فی الحدیث در ذیل عنوان«باب المهدی» روایات متعددی آمده است:
۳. أخبرنا عبد الرزاق عن معمر عن قتاده یرفعه إلى النبی (صلی‌الله علیه و سلم) قال: یکون اختلاف عند موت خلیف فیخرج رجل المدینه فیأتی مکه فیستخرجه الناس من بیته وهو کاره فیبایعونه بین الرکن والمقام فیبعث إلیه جیش من الشام حتى إذا کانوا بالبیداء خسف بهم فیأتیه عصائب العراق وأبدال الشام فیبایعونه فیستخرج الکنوز ویقسم المال ویلقی الإسلام بجرانه إلى الأرض یعیش فی ذلک سبع سنین أو قال تسع سنین.
۴. … عن أبی سعید الخدری قال ذکر رسول الله (صلی‌الله علیه و سلم): بلاء یصیب هذه الأمه حتى لا یجد الرجل ملجأ إلیه من الظلم فیبعث الله رجلا من عثرتی من أهل بیتی فیملا به الأرض قسطا کما ملئت ظلما وجورا یرضى عنه ساکن السماء وساکن الأرض لا تدع السماء من قطرها شیئا إلا صبته مدرارا ولا تدع الأرض من مائها شیئا إلا أخرجته حتى تتمنى الأحیاء الأموات یعیش فی ذلک سبع سنین أو ثمان أو تسع سنین.
۵. أخبرنا عبد الرزاق عن معمر عن مطر قال کعب إنما سمی المهدی لأنه لا یهدی لأمر قد خفی قال ویستخرج التوراه والإنجیل من أرض یقال لها أنطاکیه.
۶. أخبرنا عبدالرزاق عن معمر عن مطر عن رجل عن أبی سعید الخدری قال إن المهدی أقنى أجلى.
۷. أخبرنا عبد الرزاق عن معمر عن ابن طاووس عن علی ابن عبد الله بن عباس قال لایخرج المهدی حتى تطلع مع الشمس آیه.
۸. … عن علی قال لتملأن الأرض ظلما وجورا حتى لایقول أحد الله الله یستعلق به ثم لتملأن بعد ذلک قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وجورا . [۸]
سایر کتابهای اهل سنت به طور گسترده روایاتی مربوط به مهدویت را منعکس کرده و به ذکر همه آنها نیازی نیست و فقط به چند مورد از تفاسیر اهل سنت اشاره می کنیم:
فخر رازی در تفسیرش در ذیل آیه«لِیظْهِرَهُ عَلَى الدّینِ کُلّهِ» در یکی از پاسخهای این شبهه که اسلام هنوز بر همه ادیان غلبه نکرده است از قول سدی می گوید که این غلبه در زمان خروج مهدی تحقق پیدا می کند و در آن زمان کسی باقی نمی ماند مگر اینکه داخل در اسلام شده باشد.[۹]
سیوطی در الدرالمنثور در تفسیر آیه که خزی و خواری کفار را وعده داده است می گوید که این خزی برای آنان زمانی تحقق پیدا می کند که مهدی قیام کند.[۱۰] و نیز می گوید از ابن عباس نقل شده که پیامبر(صلی‌الله علیه و سلم) فرمود: اصحاب کهف از اعوان مهدی هستند.[۱۱] و در موارد متعدد دیگر روایاتی را از کتابهای حدیثی اهل سنت در این تفسیر خود انعکاس داده است.[۱۲]
در تفسیر ابن ابی حاتم و تفسیر ابن کثیر نیز تحقق خزی کفار در دنیا بر ظهور و خروج حضرت مهدی(عج) متوقف شده است.[۱۳]
قرطبی در تفسیر آیه «لیظهره على الدین کله» می گوید: بنابر قول سدی این غلبه در زمان خروج مهدی حاص می شود و کسی که گفته مهدی همان عیسی است این سخن درست نیست زیرا اخبار صحیح متواتر آمده که مهدی از عترت رسول خدا(صلی‌الله علیه و سلم) است پس حمل آن بر عیسی جایز نمی باشد. و حدیثی که گفته است «لا مهدی إلا عیسى» صحیح نیست و راوی آن مجهول است. بلکه صحیحترین احادیث به صورت نص بر خروج مهدی دلالت دارند که از عترت رسول خدا(صلی‌الله علیه و سلم) می باشد.[۱۴]
آلوسی درباره مهدویت مطالبی زیادی را در تفسیر روح المعانی بیان داشته است که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می شود:
او در ذیل آیه «قلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیتُ رَبِّی عَذابَ یوْمٍ عَظیم» بعد از ذکر مطالبی می گوید: در بعضی اخبار آمده است که هنگامی که باد شدید می وزید پیامبر خدا صورتش زرد می شد و می فرمود که من میترسم ازینکه روز قیامت برپا شود. این روایات و سخنانی که به رسول خدا نسبت داده صحیح نیست زیرا قیامت بعد از ظهور مهدی و عیسی و خروج دجال و طلوع شمس از مغرب و سایر امارات و نشانه های که هنوز محقق نشده است برپا می شود.[۱۵]
شاید برای کسانی که ادعا می کنند در کتابها و متون اهل سنت سخنی از مهدویت به میان نیامده و این مطالب را شیعیان از نزد خود شان ساخته همین مقدار کافی باشد.
پی نوشت:
[۱] . شخصی به نام ابو محمد از کنیا سؤالی درباره ظهور مهدی منتظر (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) از رابطه العالم الاسلامی که زیر نظر وهابیان عربستان اداره می‌شود پرسید. آنها ضمن پذیرفتن احادیث حضرت مهدی توسط پنج تن از علمای معروف حجاز رساله‌ای تهیه و برای او فرستاده‌اند پس از ذکر نام حضرت مهدی و محل ظهور او یعنی مکه را نوشته‌اند و توضیحات مضطر داده‌اند اقتباس از: الهامی، داود، آخرین امّید، ص ۲۲۷، انتشارات مجله مکتب اسلام، چ اول، ۷۲.
[۲] . محمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاکم النیسابوری، المستدرک علی الصحیحین ج۴ ص۶۰۰ – ۶۰۱ ، دار الکتب العلمیه – بیروت – ۱۴۱۱هـ – ۱۹۹۰م، الطبعه: الأولى، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا.
[۳] . : محمد بن حبان بن أحمد أبو حاتم التمیمی البستی صحیح ابن حبان ج۱۵ ص۲۳۶ ، مؤسسه الرساله – بیروت – ۱۴۱۴ – ۱۹۹۳، الطبعه: الثانیه، تحقیق: شعیب الأرنؤوط.
[۴]. علی بن أبی بکر الهیثمی أبو الحسن، موارد الظمآن ج۱ ص۴۶۳، دار الکتب العلمیه – بیروت، تحقیق: محمد عبد الرزاق حمزه.
[۵] . سلیمان بن الأشعث أبو داود السجستانی الأزدی، سنن ابی داود ج۴ ص۱۰۶ – ۱۰۷ ، دار الفکر ، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید.
[۶] . محمد بن یزید أبو عبدالله القزوینی، سنن ابن ماجه ج۲ ص ۱۳۶۶ – ۱۳۶۷، دار الفکر – بیروت ، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی.
[۷] . محمد بن عیسى أبو عیسى الترمذی السلمی، سنن ترمذی، ج۴ ص۵۰۵ ، دار إحیاء التراث العربی – بیروت ، تحقیق: أحمد محمد شاکر وآخرون.
[۸] . عبد الله بن وهب بن مسلم القرشی أبو محمد المصری، الجامع فی الحدیث، ج۱۱ ص ۳۷۱ – ۳۷۳ دار ابن الجوزی – السعودیه – ۱۹۹۶م، الطبعه: الأولى، تحقیق: د . مصطفى حسن حسین أبو الخیر.
[۹] . فخر الدین محمد بن عمر التمیمی الرازی الشافعی، التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۶ ص۳۳ ، دار الکتب العلمیه – بیروت – ۱۴۲۱هـ – ۲۰۰۰م، الطبعه: الأولى.
[۱۰] . عبد الرحمن بن الکمال جلال الدین السیوطی، الدرالمنثور ج۱ ص۲۶۴، دار الفکر – بیروت – ۱۹۹۳م.
[۱۱] . الدرالمنثور، ج۵.ص۳۷۰.
[۱۲] . رک: الدرالمنثور ج۷ ص ۴۸۳-۴۸۵.
[۱۳] . عبد الرحمن بن محمد بن إدریس الرازی، تفسیر ابن ابی حاتم، ج۱ ص۲۱۱ ، المکتبه العصریه – صیدا، تحقیق: أسعد محمد الطیب؛ : إسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقی أبو الفداء، تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)ج۱ ص۱۵۸ ، دار الفکر – بیروت – ۱۴۰۱.
[۱۴] . أبو عبد الله محمد بن أحمد الأنصاری القرطبی تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن) ج۸ ص۱۲۱- ۱۲۲ ، دار الشعب – القاهره
[۱۵] . العلامه أبی الفضل شهاب الدین السید محمود الألوسی البغدادی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، ج۷ ص ۱۱۱ و ج۱۳ص۱۷۱ ، دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
نویسنده : حمیدالله رفیعی