شیعه نیوز: «بیعت» یکی از مفاهیم شاخص در فرهنگ اسلامی است. نگاهی به بارزترین حوادث سیاسی ـ اجتماعی صدر اسلام با توجه به اندیشه و حجت‌های هر گروه، گویای نهادینه بودن باور وفاداری به بیعت در میان آن‌هاست. در میان عالمان شیعه تقریباً این اتفاق وجود دارد که مشروعیت حاکمیت معصومان: نتیجه نص است و نه بیعت. این مقاله ضمن مفهوم‌شناسی واژه «بیعت»، با اشاره به سیر تاریخی آن در صدر اسلام، مصادیق گوناگون و نقش آن در موضوع امامت در فرهنگ شیعی را بررسی میکند.
مقدّمه
حکومت اسلامی در گذشته، با بیعت تحقق می‌یافت و از این نظر، وفاداری به بیعت منتج به وفاداری به حکومت میشد. هرکس ضرورت وجود حکومت را تشخیص دهد و نظم و نظام اجتماع را بدون وجود حکومت ناممکن بداند، وفاداری به حکومت را به حکم عقل، شرط نخست بقای آن خواهد شمرد. این وظیفه اختصاص به حکومت خاصی ندارد، زیرا حکومت، چه نهادی بشری باشد و چه منصبی الهی، بقا و تداومش وابسته به التزام شهروندان به انجام این وظیفه است، حتی اگر در رأس آن بهترین انسان‌ها مانند پیامبران یا امامان معصوم باشند؛ زیرا اساس و بنای خلقت بر این نیست که اگر مردم حکومتی را نپسندند و برای بقای آن تلاش نکنند با امدادهای غیبی الهی حمایت شود و تداوم یابد. بهترین شاهد بر این واقعیت، تجربه تاریخی ملت‌هاست؛ مانند آنکه امام علی(علیه‌السلام)، امام حسن(علیه‌السلام) و امام حسین(علیه‌السلام) به سبب بیعت‌شکنی مردم از حق الهی خود کنار زده شدند و با آنان بی‌مهری شد. به همین سبب، بررسی روایات معصومان:و آگاهی از جایگاه بیعت در نگاه ایشان و عوامل بیعت‌شکنی مردم با امامان برای یافتن الگویی مناسب برای تحقق حکومت اسلامی ضروری به نظر می‌رسد.
در مقاله حاضر، پس از مفهوم‌شناسی بیعت به لحاظ لغوی و اصطلاحی همچنین تاریخی (پیش و پس از اسلام)، به موضوعاتی همچون مفاد و مفهوم «بیعت» در قرآن، مفهوم «نکث بیعت» و دیدگاه امام علی(علیه‌السلام) اشاره خواهد شد. علت تاکید بر امام علی(علیه‌السلام) از دو جهت است: نخست آنکه امام علی(علیه‌السلام) بیش از سایر ائمّه در باب بیعت اظهار نظر کردهاند، و دوم آنکه در میان خلفای پس از رسول اکرم(ص) ایشان تنها کسی است که افزون بر انتصاب از ناحیه خداوند، به ولایت (حادثه غدیر خم و سایر ادلّه نصب) با بیعت اختیاری و گسترده مسلمانان به قدرت رسیده و در باب این بیعت و شرایط آن، اظهار نظر کردهاند.
معنای لغوی و اصطلاحی «بیعت»
«بیعت» و «بیع» دو مصدر فعل «باع» هستند. از این رو معنای «بیعت» با «بیع» تناسب زیادی دارد. «بیع» و «بایع»، هم درباره خریدار و هم فروشنده به کار می‌روند؛ یعنی «بیع» نوعی معاوضه و مبادله است. در نتیجه، در بیعت هم نوعی مبادله صورت می‌گیرد. اعراب در هنگام خرید و فروش و برای قطعی شدن معامله، دست راست خود را بر روی یکدیگر می‌گذاشتند و آن را «صفقه» یا «بیعت» می‌گفتند. برخی لغتشناسان بیعت را قراردادی طرفینی شمرده‌اند و همانگونه که در بیع، کالا در برابر کالا یا پول قرار می‌گیرد، در بیعت نیز بیعت‌کننده برای اطاعت در برابر التزام حاکم به اجرای قوانین و تأمین مصالح اعلام آمادگی میکند. در لسانالعرب آمده: بیعت عبارت است از: قرارداد بستن و معاهده. گویا هر یک از آنان آنچه را در اختیار دارد به رفیقش میفروشد و جان و اطاعت و اختیار دخالت در کار خویش را در اختیار دیگری می‌گذارد (ابن منظور، ۱۳۶۳، ج۸، ص۲۶) ابن اثیر نیز معتقد است: «بیعت» در اسلام، به معنای معاهده و معاقده بر اسلام است، به این صورت که هر یک از آنها آنچه را نزد دیگری است خریداری میکند و تمام وجود و اطاعت از او و دخالت در کار خود را به او واگذار میکند. (ابن اثیر، بی‌تا، ج۱، ص۱۷۴)
خلیل بن احمد فراهیدی می‌گوید: «البیعه، الصفقه علی ایجاب البیع و علی المبایعه و الطاعه»؛ بیعت دست به دست هم دادن بر ایجاب بیع و معامله است. همچنین به معنای دست به هم دادن برای اطاعت نیز به کار می‌رود. ابن خلدون هم مراد از دست در دست گذاشتن در بیعت را تشبیه به فعل بایع و مشتری و وجه تسمیه به بیعت را همین دانسته است. (ابن خلدون، بی‌تا، ج۱، ص۲۶۱)
راغب اصفهانی آورده است: «بایع السلطان» با سلطان بیعت کرد، یعنی اینکه فرد بازای خدماتی که سلطان انجام می‌دهد پیروی و اطاعت از وی را پذیرفته و تضمین کرده است که بدان «مبایعه» و «بیعت» می‌گویند. (راغب اصفهانی، ۱۴۰۴، ص۷۶)
«بیعت» در معنای اصطلاحی آن، مصداقی از معنای لغوی این واژه است؛ یعنی اعلام آمادگی برای اطاعت از حاکم و پذیرش مسئولیّت اداره جامعه از سوی وی. در
بیعت، مردم آمادگی خود را برای تبعیت از حاکم ابراز می‌کنند تا او بتواند در شئون
آنان تصرّف کند و به اصلاح امور اجتماع بپردازد. بیعتکنندگان با تمام وجود، امور حکومتی خود را در اختیار حاکم می‌گذارند تا بر اساس مصالح ایشان و در جهت تأمین سعادت شهروندان، تلاش کند. همانگونه که بیعتکنندگان بدین‌وسیله، آمادگی خود را برای همراهی و اطاعت از حاکم نشان می‌دهند، حاکم نیز با پذیرش بیعت، آمادگی خود را برای اصلاح امورِ مردم و اداره جامعه اعلام می‌دارد. (ر.ک: ابن خلدون، بی‌تا، ج۱، ص۲۶۱)
مفهوم «بیعت» در عصر جاهلی
اساس زندگی جامعه عرب پیشین از اسلام بر سازمان عشیره‌ای و قبیله‌ای استوار بود و در واقع، قبیله یک واحد کوچک سیاسی در آن زمان به شمار می‌آمد. در همین محدوده مفاهیمی رایج بود که بر اساس آنها، حیات سیاسی عرب جاهلی شکل می‌گرفت. یکی از آن مفاهیم «بیعت» بود. رئیس قبیله به عنوان برگزیده نسبی قبیله همراه با صفاتی خاص به عنوان سید قوم انتخاب میشد و مردم اطاعت از وی را بر خود لازم می‌دانستند. برای افراد تحت سلطه قبیله این اطاعت امری اساسی برای حفظ هویّت قبیله به شمار می‌آمد. فقط اطاعت بیچون و چرا بود که می‌توانست اتحاد قبیله را حفظ کند. اظهار این اطاعت به وسیله بیعت افراد با رئیس قبیله صورت می‌گرفت. این بیعت به صورت گذاشتن دست راست افراد بر دست راست رئیس قبیله بود. با این عمل، افراد قبیله به رئیس خود اطمینان میدادند که پیروی از او و پذیرش او به عنوان حاکم از نظر آنها تمام شده است و در واقع، بر اطاعت کامل از او متعهد می‌شدند. حاکم قبیله نیز در مقام ریاست، مدافع افراد به شمار می‌آمد و از منافع آنها دفاع میکرد. پس از اتمام بیعت، هیچ عربی حاضر به نقض عهد نبود. در نظر آنها، نقض عهد تخلّفی سنگین به شمار می‌آمد. (جعفریان، ۱۳۷۷، ص۱۸)
پیشینه بیعت در اسلام
آغاز نظم نوین سیاسی اسلام با بیعت همراه بوده است. پس از ایمان آوردن حضرت علی(علیه‌السلام) و حضرت خدیجه۳ و بیعت با پیامبر(صلی‌الله علیه و آله)، که «بیعت اسلام» نام گرفت، نخستین بار در جریان انذار عشیره اقربین، سخن از بیعت به میان آمد؛ چنان که در برخی نقلها به کلمه «بیعت» تصریح شده است و در برخی نقلها زدن دست بر دست حکایت از همان بیعت دارد. دنبال کردن این موضوع پس از دوران جاهلی توسط رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) نشان می‌دهد که مفهوم «بیعت» یکی از اساسی‌ترین مفاهیم سیاسی بوده است؛ مفهومی که افراد جامعه را به رهبر آن متصل میکرد و حدود و قیود تعهدات آنها را نسبت به یکدیگر معیّن می‌ساخت. بیعت به طور جدّی و عمومی، در عقبه اول و دوم مطرح گردید و پس از آن نیز از سنّت بیعت، برای هر تازه مسلمانی استفاده میشد.
در سال ۱۲ بعثت، قریب دوازده تن از اهالی مدینه در موسم حج در عقبه منا با پیامبر بیعت کردند و درست یک سال بعد نیز جمعی دیگر، که تعدادشان به ۵۷ تن میرسید، در مراسم حج، در همان محل با پیامبر بیعت کردند. مفاد بیعت عقبه اول این بود که به خدا شرک نورزند، دزدی نکنند، مرتکب فحشا نشوند. این بیعت جنبه دینی داشت و آنچه را بر اساس آن بیعت صورت گرفت تنها پذیرش اصل دین بود، بدون مطرح شدن نوعی مبارزه، دفاع و یا تشکّل خاص سیاسی پیش از بیعت عقبه اوّل، اصل بیعت در حدیث «انذار» و آیه (انذر عشیرتک الاقربین) (شعراء: ۲۴) مطرح شده بود که آن هم فقط جنبه دینی داشت و محتوای آن بیعت تقریباً مضمون آیه ۱۲ سوره ممتحنه بود.
در سال سیزده بعثت، که بیعت عقبه دوم مطرح شد، نکته تازه این بیعت دفاع از جان رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) پس از هجرت به یثرب بود. در واقع، نوعی تشکّل نظامی برای حفاظت از رهبر جامعه صورت گرفت، و این در گذشته نیز سابقه داشت که افراد قبیله در وقت جنگ با قائد خود بیعت میکردند. تعبیر دیگری که در بیعت عقبه دوم مطرح شد آن بود که: ما بیعت کردیم «علی السمع و الطاعه فی العسر و الیسر و المکره و المنشط و ان لاننازع الامر اهله.» قسمت اخیر جمله یعنی «عدم منازعه با صاحبان امر» تأکیدی بر پذیرش حکومت رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) در هر شرایطی بود. بدین روی، مفهوم اطاعت و عدم نزاع با صاحبان امر که از پایه‌های اساسی حاکمیت است، در این بیعت مطرح و بر آن توافق شد. (مقایسه کنید با تعبیر «اولی الامر» در قرآن) به تعبیر سیوطی، در عقبه دوم، مردم برای حکومت و امارت رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) با ایشان بیعت کردند. (جعفریان، ۱۳۷۷، ص۳۳)
بیعت‌هایی که از آغاز رسالت پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) انجام شد. عبارت است از: بیعت اسلام، بیعت عشیره، بیعت عقبه اولی، بیعت عقبه ثانی، بیعت رضا، بیعت رضوان (که در بررسی آیات قرآن به آن می‌پردازیم)، بیعت پیروزی، بیعت جن، و آخرین بیعت در سیره پیامبر اسلام(صلی‌الله علیه و آله) بیعت در روز ۱۸ ذی حجه سال دهم هجری در غدیر بود. در این روز، مردم به امر پیامبر خدا(صلی‌الله علیه و آله) با حضرت علی(علیه‌السلام) به عنوان مولای خود بیعت کردند. (ری شهری،۱۳۹۰، ج۱۶، ص۳۴۵)
بیعت در عصر جاهلی و پس از آن
شباهت‌ها و تفاوت‌هایی میان بیعت در این دو دوره وجود دارد. شباهت، بیشتر در شکل اجرا و برخی شرایط و خصوصیات و متولیّان امر بیعت است. اما تفاوت مهم بیعت تفاوت کارکردی آن در دو عصر است که ریشه در نظام سیاسی و نوع حاکمیت موجود در آن دو زمان دارد. دو نوع کار کردی که برای بیعت تعریف شده عبارت است از:
تأکیدی: به معنای پذیرش ریاست و حکومت و اعلام تعهد و وفاداری نسبت به شخص یا اشخاص؛
انشایی: به معنای اعطای حاکمیت و ریاست (انتخاب حاکم).
در زمان جاهلی، ریاست در بین قبایل غالباً از طریق وراثت جابهجا میشد؛ یعنی رئیس قبیله با بیعت انتخاب نمی‌شد، بلکه پس از انتخاب او، مردم بر سر موضوعاتی با او بیعت میکردند؛ مثلاً، بیعت میکردند که فرامین او را بیچون و چرا انجام دهند و او نیز متعهد میشد که از منافع مردم حمایت کند. بنابراین، بیعت در عصر جاهلی، جنبه انشایی نداشت؛ یعنی برای اعطای حکومت نبود بلکه صرفاً تأکیدی برای تعهد و ابراز وفاداری بود. اما پس از اسلام، شکل دیگری پیدا کرد. پس از پیامبر نخستین بار از بیعت به عنوان اثبات خلافت استفاده شد. (مطهّری،۱۳۸۲، ص۱۰(صلی‌الله علیه و آله)) البته تنها برای ابوبکر و حضرت علی(علیه‌السلام) به عنوان اثبات خلافت یاد شده است، البته با این تفاوت که درباره حضرت علی(علیه‌السلام) اجباری مطرح نبود و برای عمر، عثمان و سپس بنی‌امیّه، بیعت پس از اثبات خلافت مطرح میشد و تنها به معنای اظهار وفاداری بود. (جعفریان، ۱۳۷۷، ص۹۰)
بیعت در قرآن
در قرآن، به مفهوم «بیعت» در شش جا اشاره شده و در ۴ آیه بدان تصریح گردیده است. البته در قرآن از تعابیری همچون «عهد»، «عقد» و «میثاق»، که به معنای «مطلق پیمان» هستند، نیز در خصوص بیعت استفاده شده یا به آن تفسیر و یا بر یکی از بیعت‌های دوره پیامبر تطبیق داده شده است؛ مانند آیه ۵۹ سوره نحل و آیات ۷و ۱۴ سوره مائده. همچنین در برخی آیات، بدون وجود واژه خاصی که ناظر به بیعت باشد، از طریق شأن نزول یا برخی احادیث به موضوع بیعت ارتباط داده شده است؛ مانند آیه ۶۷ سوره مائده. (ری‌شهری، ۱۳۹۰، ج۱۶، ص۳۵۰) آیاتی از قرآن که واژه «بیعت» در آنها تصریح گردیده عبارت است از:
– «لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَه فَعَلِمَ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنزَلَ السَّکِینَه عَلَیْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً» (فتح:۱۸)
این آیه بیانگر «بیعت رضوان» است که اشاره به بیعت مؤمنان بر پایبندی به مقاومت در برابر مشرکان دارد. پیامبراکرم(صلی‌الله علیه و آله) در ذی‌قعده سال ششم هجرت، همراه ۱۴۰۰ تن به قصد عمره از مدینه خارج شدند. نزدیک مکّه مشرکان تصمیم گرفتند از ورود ایشان و یارانشان به مکّه جلوگیری کنند. پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) و یارانشان در سرزمین حدیبیه، توقف کردند و سفیرانی به قصد حل مشکل میان پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) و قریش رفت و آمد کردند. یکی از سفیران پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در مکه دستگیر شد. پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) فرمودند: «اگر این خبر صحیح باشد، دلیل بر اعلان جنگ قریش است. از اینجا حرکت نمی‌کنیم تا با این قوم بجنگیم»، و برای تأکید بر این امر مهم، از مردم خواستند با ایشان تجدید بیعت کنند. مردم زیر درختی در آنجا با حضرت بیعت کردند، و چون خداوند در آیه شریفه، خشنودی خود را از این بیعت بیان نمود، این بیعت به «بیعت رضوان» معروف شد.
در تفسیرقمی، ذیل این آیه آمده است: این آیه اشاره به «بیعت رضوان» دارد که رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) با مسلمانان شرط کردند پس از این بیعت، هرگز کارهای رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) را انکار نکنند و در هیچیک از اوامر حضرت با ایشان مخالفت نورزند. خداوند پس از نزول آیه «بیعت رضوان»، این آیه را نازل کرد: «إِنَّ الَّذِینَ یُبَایِعُونَکَ إِنَّمَا یُبَایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَن نَّکَثَ فَإِنَّمَا یَنکُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً»(فتح:۱۰) (قمی، ۱۳۶۳، ج۲، ص۳۱۵)
خداوند به شرطی از ایشان راضی شد که پس از بیعت، به عهد و میثاق خداوند وفادار بمانند و آن را نقض نکنند. مردم آیه شرط را بر آیه «بیعت رضوان» مقدّم کردند، در حالیکه آیه شرط بعداً نازل شد. (قمی، بی‌تا، ج۲، ص۳۱۵) با توجه به روایات و تفاسیری که در ذیل این آیه آمده است، مشخص می‌گردد که این بیعت برای ولایت رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) بر امور مسلمانان نبوده، بلکه موضوع بیعت مبتنی بر مقاومت و فرار نکردن از جنگ با مشرکان است. پس آیه اشاره‌ای به فعلیت ولایت با بیعت یا مشروط بودن وجوب اطاعت مردم از ولیّ امر به بیعت ندارد. همچنین در آیه دلالتی بر اینکه اگر رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) با مردم بیعت نمی‌کردند تبعیت از اوامر ایشان در جنگ بر مردم واجب نمی‌شد، وجود ندارد.
این آیه بیعت با رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) را بسیار بزرگ و برابر با بیعت با خداوند دانسته است. همچنین دلالت بر این دارد که همه منافع بیعت با رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) متوجه مؤمنان بیعت کننده است و به همین سبب، خسارات ناشی از نقض آن هم متوجه خود
آنها است، و نیز اشاره دارد که هرکس به پیمان خود با خدا وفادار بماند خداوند به زودی به او پاداش بزرگی خواهد داد. ولی هیچ دلالتی بر مشروط و مقیّد کردن ولایت رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) به بیعت مسلمانان با ایشان و مشروط کردن وجوب اطاعت از رسول به این بیعت ندارد و جمله (فمن نکث فانما ینکث علی نفسه) بیانگر این است که شکستن بیعت مستلزم خسران برای ناقض عهد است که معنایش وجوب عمل به بیعت وحرمت نقض آن است.
– (یا ایها النبی اذا جاءک المومنات یبایعنک علی ان لایشرکن و….) (ممتحنه:۱۲)
این آیه دلالت دارد بر اینکه رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) موظف به قبول بیعت زنان بیعت کننده در زمانی است که برای بیعت می‌آیند. اما اینکه گرفتن بیعت از آنها به خودی خود، واجب است یا اگر از ایشان بیعت گرفته نشود ولایت رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) بر مسلمین فعلیت ندارد و یا وجوب اطاعت زنان و سایر مسلمانان مشروط به بیعت است یا نه، از آیه برداشت نمی‌شود.
– «إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّه…. فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُم بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» (توبه:۱۱۱)
بعضی معتقدند: مراد از «مبایعه» در این آیه بیعت است. راغب اصفهانی گفته است: به بیعت رضوان اشاره دارد، ولی معنایی متعیّن نیست، بلکه ظاهر عبارت بایعتمبه، اشاره به معامله و بیع و شرایی است که در آیه آمده. علاّمه طباطبائی در تفسیرالمیزان نیز همین معنا را بیان کرده است.
حاصل بحث اینکه فقط سه آیه از قرآن درباره موضوع بیعت است و هیچ‌کدام به تنهایی یا با کمک روایات وارد شده در ذیل آنها، بر تقیید ادلّه ولایت فعلی معصومان: و تقیید اطلاق ادلّه وجوب اطاعت از ایشان دلالت ندارد. از آیه دوم و اخبار وارد شده چنین استفاده می‌شود که وفای به بیعت صحیح واجب بوده و شکستن چنین بیعتی حرام است. (ر.ک: مؤمن،۱۳۸۶، ص۱۶-۴۳)
مفاد بیعت و تحلیل آن
یکی از مسائل مهم در بیعت با رهبران سیاسی، تناسب مفاد بیعت با مقتضیات زمان و نیازهای مادی و معنوی جوامع گوناگون است. بررسی شروطی که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در مقاطع مختلف رهبری خود با پیروان خویش مطرح میکردند به روشنی نشان می‌دهد که آن بزرگوار با اتکا به وحی و روشنبینی الهی خود، به مقتضای زمان بیعت و قلّت و کثرت هواداران و خصوصیات افراد، مفاد متفاوتی برای بیعت پیشنهاد میکردند. (محمّدی ری‌شهری،۱۳۹۰، ج۱۶، ص۳۵۹) برای مثال، برخی از بیعت‌ها برای ترک محرّمات الهی و بعضی برای فرار نکردن از میدان جنگ و جهاد و بعضی هم برای حکومت اسلامی بود؛ یعنی جایی که تعداد افراد و قوّت ایمان آنها زمینهساز تشکیل حکومت بود پیامبر تشکیل حکومت را جزء مفاد بیعت قرار میدادند. واژه «بیعت» بیش از یک واژه حقوقی، واژه‌ای سیاسی است و در واقع، دارای ابعاد اعتقادی، اخلاقی، تربیتی، اجتماعی، اقتصادی و حتی نظامی است و در جاهایی نیز از خمیرمایه عبادی برخوردار گردیده و حالتی تعهدی یافته است. وقتی کسی با خدا و پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) و یا امام معصوم(علیه‌السلام) بیعت میکند در واقع، رهبری و فرماندهی و صاحب اختیار بودن او را تا سرحد جان و مال و تمامی دارایی خود، میپذیرد و پیمان می‌بندد که تمام دستورها و فرامین او را در چارچوب شرع و حکم آن بپذیرد و هر چه را به او امر کردند بشنود، بفهمد و عمل کند و در قبال آن تسلیم محض باشد. در واقع، بیعت جامع و فراتر از همه واژه‌های «تبعیت»، «تعهد»، «پیمان»، «اطاعت» و مانند آن است. مفهومی که در اسلام از واژه «بیعت» استنباط می‌گردد، از جنبه عرفانی مفهومی بسیار والاست. در حقیقت، بیعت تجرّد کامل انسان با ایمان از مال و جان خویش برای خداوند است.
«إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّه یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقّاً فِی التَّوْرَاه وَالإِنجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُم بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» (توبه:۱۱۱) حتی در جایی که از بیعت با رسول خدا سخن به میان آمده، آن نیز بیعت با خداوند معرفی شده است: «إِنَّ الَّذِینَ یُبَایِعُونَکَ إِنَّمَا یُبَایِعُونَ اللَّهَ…» (فتح :۱۰)
این تجرّد کامل از مال و جان همان داد و ستدی است که آیه قرآن به آن اشاره کرده و روشن است که وقتی انسان متاعی را در برابر پولی میفروشد، یکباره از متاع دست می‌کشد، و دیگر نمی‌تواند در آن تصرف کند. مسئله فروش مال و جان به خداوند در برابر بهشت نیز چنین است؛ کسی که مال و جان خود را به خدا فروخته، حق ندارد دچار تردید شود یا از معامله برگردد و اصولاً شأن او نیست که چیزی را که به خدا فروخته است آرزو کند. بنابراین، بیعت با خداوند عبارت از این است که انسان از مال و جان خود به خاطر خدا دست بردارد و تمام کارهای خود را به خدا واگذارد و این همان حقیقت تعهد کامل درباره اطاعت و فرمانبرداری است که کلمه «بیعت» شامل آن می‌شود. (آصفی، بی‌تا، ص۵۹)
مفهوم «نکث بیعت»
وقتی انعقاد بیعت از سنخ عهد و پیمان باشد طبعاً موجب اثبات حق برای بیعت‌شونده می‌گردد. آیت‌الله معرفت در این باره می‌گوید: بیعت از نظر عرف و شرع، تعهدی است واجب‌الوفا که شرافت و کرامت انسانی التزام به آن را ایجاب میکند. این یک تعهد شرعی است که لزوم آن در عرف، مسلّم بوده و شرع آن را امضا و تنفیذ نموده، و نقض عهد از دیدگاه عقل و شرع، گناه به شمار می‌رود و قرآن بر این امر به شکلهای گوناگون تأکید کرده است:
اولاً، از آن با عنوان «بیعت» – که از عقود لازم است – یاد کرده است: «فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُم بِهِ» (توبه: ۱۱۱)
ثانیاً، اینگونه بیعت را بیعت با خدا دانسته که پیمانی است ناگسستنی: «إِنَّ الَّذِینَ یُبَایِعُونَکَ إِنَّمَا یُبَایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِم» (فتح:۱۰) و وفای به این عهد را – که عمل به شریعت است – تجارتی دانسته که هرگز کساد ندارد: «إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاه وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلَانِیَه یَرْجُونَ تِجَارَه لَّن تَبُورَ» (فاطر:۲۹)
ثالثاً، وفای به این عهد را از لوازم ایمان گرفته است: «وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ» (فتح:۱۰)؛ «وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ» (بقره: ۱۷۷)
رابعاً، «نکث بیعت» (نقض پیمان) را گناه شمرده است: «فَمَن نَّکَثَ فَإِنَّمَا یَنکُثُ عَلَى نَفْسِهِ»(فتح:۱۰) و از هرگونه عهدشکنی با عنوان «نکث» یاد کرده که مستوجب کفر و جواز قتال است: «وَإِن نَّکَثُواْ أَیْمَانَهُم مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُواْ فِی دِینِکُمْ فَقَاتِلُواْ أَئِمَّه الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لاَ أَیْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنتَهُونَ ٭ أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَّکَثُواْ أَیْمَانَهُمْ…» (توبه: ۱۲و۱۳) (معرفت، ۱۳۷۷، ص۹۱).
در بیانات امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) نیز به وفای به عهد و نقض بیعت اشاراتی شده است؛ از جمله، در خطبه ۳۴ نهجالبلاغه آمده است: «و امّا حقی علیکم فالوفاء بالبیعه، و النصیحه فی المشهد و المغیب، و الاجابه حین ادعوکم و الطاعه حین آمرکم». ایشان یکی از حقوق خود بر مردم را وفای به بیعت بیان می‌کنند. همچنین در بیان دیگری، نقض بیعت توسط طلحه و زبیر را نکوهش کردند. در نامه ۵۴ نهجالبلاغه آمده است: «شما می‌دانید، اگرچه کتمان می‌کنید که من به دنبال مردم نرفتم، آنها به سراغ من آمدند… شما دو تن از کسانی بودید که مرا خواستید و با من بیعت کردید و عموم مردم با من به زور و یا به انگیزه متاع دنیا بیعت نکردند. حال شما دو تن اگر از روی میل با من بیعت کرده‌اید باید برگردید و فوراً در پیشگاه خداوند توبه کنید، و اگر از روی اکراه و نارضایی بوده – یعنی در قلب خود راضی نبوده‌اید – شما با دست خود این راه را برای من گشوده و بیعت مرا به گردن خود ثابت کرده‌اید.»
روایات فراوانی بیعت را همچون طوقی دانسته‌اند که گردن بیعت‌کننده را فرا گرفته و انسان را گردنگیر آن می‌داند و نکث بیع یا نقض عهد و شکستن پیمان را از گناهان بزرگ می‌شمارند.
ثقه‌الاسلام کلینی از امام صادق(علیه‌السلام) روایت میکند که فرمودند: «من فارق جماعه المسلمین و نکث صفقه الامام، الی الله- عز و جل- اجذم» (کلینی، بی‌تا، ج۱، ص۴۰۵) شیخ المحدّثین، صدوق، از امام صادق(علیه‌السلام) روایت کرده که پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) فرموند: «ثلاث موبقات: نکث الصفقه، و ترک السنه، و فراق الجماعه» (صدوق، ۱۴۱(علیه‌السلام)، ج۱، ص۸۵)
روایات در زمینه ضرورت بیعت و حرمت نقض عهد با امام وقت، از حد تواتر افزون است. از این رو، بیعت که پیمان وفاداری نسبت به مقام ولیّ امر است، یک واجب تکلیفی بوده، و شکستن آن از گناهان کبیره محسوب می‌شود و کتاب، سنّت، عقل و سیره عقلا ضرورت آن را ایجاب میکند. (معرفت، ۱۳۷۷، ص۹۱).
البته همه نکات مزبور در صورت باقی ماندن حاکم بر شرایط ولایت و نیز عهدی است که با مردم بسته و در صورت خارج شدن از این طریق، به ویژه در دیدگاه دانشمندان امامیه، از قدرت منعزل شده و خلع او جایز و بلکه واجب شمرده شده است. (ر.ک: منتظری، ج۱، ص۵(صلی‌الله علیه و آله)۳-۶۲۰ / طباطبائی، ۱۴۱۷، ج ۸، ص۸۹).
شرایط بیعت از منظر روایات
بیعت در دو سوی خود، بیعت‌کننده و بیعت‌شونده، دارای شرایطی است که در روایات به آن اشاره شده است:
قدرت و توانایی انجام مفاد بیعت: بیعتپذیر و بیعت‌کننده هر دو باید توانایی اجرای مفاد بیعت را داشته باشند. عبدالله بن عمر می‌گوید: ما با پیامبر خدا بیعت می‌کردیم که به سخنان او گوش دهیم و اطاعت کنیم. سپس پیامبر می‌فرمودند: در حد توانایی. (بخاری، ۱۴۱۰ق، ج۵، احکام بیعت)
بلوغ: امام حسین(علیه‌السلام) فرمودند: «پیامبر با هیچ نابالغی بیعت نکردند، جز من و حسن(علیه‌السلام)». (بخاری، ۱۴۱۰ق، ج۵، احکام بیعت)
اطاعت در غیر معصیت خدا: از انس نقل شده است که پیامبر فرمودند: «کسی که خدا را اطاعت نمیکند نباید اطاعت کرد.» (متقی هندی، بی‌تا، ج۶، ص۶۷) امام حسین(علیه‌السلام) در پاسخ به عبدالله بن زبیر درباره بیعت با یزید فرمودند: «چگونه با یزید بیعت کنم، در حالیکه او گناه‌پیشه است؟» (اعثم کوفی، ۱۴۱۱، ج۵، ص۱۲) همچنین در جایی دیگر فرمودند: «آدمی چون من با چون او بیعت نمیکند.» (مجلسی، ۱۴۰۳، ص۳۲۵)
اختیاری و آزادانه بودن: آزادانه بودن بیعت از شرایط عمومی بیعت بوده و از خلال سیره پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) و سایر ائمّه (طبق گزارش‌های تاریخی) قابل استفاده است. برای نمونه، حضرت علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «برپاکنندگان جمل کسانی را به نبرد با من خواندند که همه آنها در برابر من، به اطاعت گردن نهاده بودند و بدون اکراه و با رضایت کامل، با من بیعت کرده بودند.» (سیدرضی، خ ۱۷۲)
امام در جواب پیشنهاد عمّار مبنی بر اینکه حال که مردم داوطلبانه و بدون اکراه با تو بیعت کردهاند، خوب است از اسامه بن زید و عبدالله بن عمر و دیگران دعوت کنیم که همانند سایر مردم عمل کنند، فرمودند: «ما نیازی به بیعت کسی نداریم که تمایلی به ما ندارد.» (اعثم کوفی، ۱۴۱۱، ج۲، ص۴۴۱) همچنین در نقل قولی از محمّد حنفیه آمده است: پس از قتل عثمان، وقتی پدرم به دنبال اصرار فراوان مردم، بیعت را پذیرفتند فرمودند: «بیعت با من باید آشکارا و فقط با میل و رضایت افراد باشد.» (طبری، ۱۹۶۸، ج۴، ص۴۲۷) از این قبیل روایات که گویای اختیاری بودن بیعت در نظام سیاسی اسلام است، بسیار ذکر شده است.
ماهیت بیعت و نقش آن در مشروعیت حاکم اسلامی
مفهوم و ماهیت «بیعت» را می‌توان در دو حالت تصور کرد: (عمید زنجانی، ۱۳۶۸، ج۲، ص۲۰۷)
بیعت علت حقانیت و انشا کننده آن باشد؛ یعنی بوسیله بیعت، خلافت و امامت برای کسی ثابت شود و این عامل برای او صلاحیت حکومت و مشروعیت حکمرانی ایجاد کند. در این حالت، مشروعیت با مقبولیّت و بیعت مردمی برابر می‌شود. این حالت دیدگاهی است که بر دموکراسی‌های امروز مطابق است؛ یعنی مشروعیت با مقبولیّت مساوی است.
بیعت نشانه حقانیت باشد؛ یعنی بیعت امّت برای امام حقانیت ایجاد نمیکند، بلکه وسیله‌ای است که امّت با آن فردی را که از سوی خدا منصوب شده و دارای شرایط لازم است شناسایی کرده، به وی قدرت مردمی می‌دهند. در این حالت، بیعت حقانیت ایجاد نمیکند. بلکه امّت باید فرد صلاحیت‌دار را شناسایی کند و با بیعت، ولایت او را عینیت بخشد. بنابراین تفسیر، اگر مردم در بیعت و شناخت امام اشتباه کرده باشند منتخب آنها خلیفه و امام واقعی نیست و بیعت مردم و صرف منتخب بودن برای او صلاحیت ایجاد نخواهد کرد. بیعت در نظام سیاسی امامت، از نوع دوم یعنی نشانه حقانیت است (پیشگاهی فرد، ۱۳۸۹، ص۱۳۰)
در این زمینه، به طور عام، اعم از معصوم و غیر معصوم، دیدگاه‌های متفاوتی از جانب عالمان، به ویژه معاصران، ارائه شده است:
نخست دیدگاه برخی از عالمان شیعه و سّنی که حتی درباره پیامبر و ائمّه معصوم: به تفکیک ولایت الهی و حق حاکمیت قایل شده و در نتیجه، بیعت و انتخاب عمومی را عامل ایجاد مشروعیت می‌دانند. (ر.ک: مزینانی، ۱۳۸۵، ص۵۷-۶۵ / سروش محلاّتی، ۱۳۷۸، ص۴۰۵-۴۲۰ / قاضی‌زاده، ۱۳۷۸، ص۹۱ -۱۱۵)
دوم، نظر برخی دیگر از عالمان معاصر که بیعت را در طول حق الهی حاکمیت دانسته‌اند؛ به این معنا که در صورت نبود نص، امامت با بیعت منعقد می‌شود؛ ولی در صورت وجود نص، جایی برای انتخاب و بیعت نیست، مگر از باب تأکید بر نص. (ر.ک: منتظری، ۱۴۰۹، ج۱، ص۵۱ و۵۲۶)
سوم، دیدگاه اساسی و فراگیر در میان متکلّمان و فقیهان شیعه و سنّی، که به حق حاکمیت غیر مشروط معصومان: از جانب پروردگار قایل‌اند. (طوسی، ۱۴۰۶، ص۳۳۴ / میرسید شریف، بی‌تا، ج۸، ص۳۵۱ / فخررازی، ۱۹۸۶، ج۲، ص۲۶۹) فخر رازی در این‌باره، ادعای اجماع کرده، می‌گوید: امّت اجماع کردهاند که نص از جانب پروردگار و پیامبرش نسبت به امامت شخصی، سبب مستقلی برای امام شدن اوست. (فخر رازی، ۱۹۸۶، ج۲، ص۲۶۹)
برخی از دلایلی که این دانشمندان بر دیدگاه خود ارائه کردهاند به این شرح است:
اطلاق ادلّه ولایت: آیات متعددی در قرآن کریم وجود دارد که در سطحی وسیع، بحث حاکمیت الله در مقابل حاکمیت طاغوت را مطرح کرده و علاوه بر این، درباره مصادیق انبیا نیز مأموریت و حق حاکمیت الهی ایشان را مطرح کرده است. از جمله این آیات، می‌توان به آیات ذیل اشاره کرد: «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَه إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَه مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبیناً»(احزاب:۳۶)؛ و هیچ مرد و زن مؤمنی را نسزد و شرعاً جایز نباشد و عقلاً روا نبود آنگاه که خدا و رسولش فرمانی را ( درباره آنها ) صادر کنند برای آنها اختیاری در کارشان باشد. و هر کس خدا و رسولش را نافرمانی کند مسلّماً به گمراهی آشکاری در افتاده است. «النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنین َمِن ْأَنْفُسِهِمْ»(احزاب:۶)؛ پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است؛» «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقّ ِلِتَحْکُمَ بَیْن َالنَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ»(نساء: ۱۰۵)؛ و همانا ما این کتاب را بر تو به حق (هدفی والا و عقلانی) فرو فرستادیم تا در میان مردم به آنچه خدا به تو نمایانده است داوری کنی. (و نیز آیات: ص:۲۶؛ هود:۱۱۳؛ نساء:۵(صلی‌الله علیه و آله) و ۶۳؛ یونس:۳۵. برای ملاحظه آیات بیشتر و تفصیل استدلال به آنها، ر.ک: معرفت، ۱۳۷۷، ص۱۱۹-۱۲۲ / اراکی، بی‌تا، ص۴۷-۵۷).
همانگونه که روشن است، تمامی آیات مزبور مطلق‌اند و هیچ قیدی ندارند و طبق این آیات، هیچ تردیدی نیست که مقتضای ادلّه ثبوت این ولایت برای معصومان:، آن است که ولایت از طرف خداوند برای ایشان قرار داده شده و بالفعل اعتبار گردیده است. اطلاق ادلّه اعتبار حق ولایت برای ایشان اقتضاء دارد که ثبوت ولایت، منوط و وابسته به چیز دیگری نباشد. پس یقیناً بیعت همه مسلمانان یا گروهی از آنان با نبی یا امام در ثبوت آن شرط نشده است. بدون شک، لازمه این ولایت، آن است که تصمیم‌گیری مناسب برای اداره امور مسلمانان به ولیّ امر تفویض شده باشد و معنایی برای ولایت امر جز اداره امور امّت متصور نیست، و حق و تکلیف اوست که در هر زمینهای تصمیم مناسب بگیرد و بر هرچه روا و ناروا می‌داند امر و نهی کند. (مؤمن، بی‌تا، ص۲۲۰-۳۰۰ / همو، ۱۳۸۶، ص۵۱-۶۰)
علاوه بر این، تاریخ بیعت‌ها در صدر اسلام و انعکاس آن در قرآن کریم (فتح: ۱۸ و ۱۰ / ممتحنه: ۱۲) نیز به خوبی گویاست که بیعت با پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) به منزله انتخاب ایشان نبوده، بلکه نوعی اعلام آمادگی برای حمایت از اهداف متعالی نهضت رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) و اطاعت از فرامین الهی ایشان است. انجام «بیعت رضوان» پس از صلح حدیبیه و در سال ششم هجرت نیز به خوبی دلالت میکند که این بیعت پس از استقرار کامل حکومت پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) اخذ شده است. پس نمی‌تواند بر اصل حکومت گرفته شده باشد. (ر.ک: سروش محلاّتی، ۱۳۷۸، ص۴۰۵-۴۲۲)
ادلّه وجوب اطاعت از ولیّ: از لوازم ولایت امر و از لوازم این لازم، وجوب اطاعت ولیّ امر و اداره امور امّت بر اساس اراده و تشخیص اوست. بنابراین، اطاعت از معصومان: بدون هیچ قید و شرطی، حتی شرط بیعت، بر همه امّت واجب است که مهم‌ترین دلیل آن، آیه «أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ» است. (برای نمونه، ر.ک: فخر رازی،۱۴۲۰، ج۱۰، ص۱۱۳ / ابوالفتوح رازی، ۱۴۰۸، ج ۷، ص۱۳۹) بنابراین، مقتضای ادلّه وجوب اطاعت، مانند اطلاق ادلّه ثبوت ولایت، آن است که بیعت هیچگونه شرطیتی، نه در ثبوت اصل منصب ولایت و نه در وجوب اطاعت مردم از ائمّه اطهار: ندارد. بلکه پیامبر و ائمه، اولیای امور امّت اسلامی بوده و اطاعت از آنان بر امّت واجب است، هرچند هیچ بیعتی در میان نباشد.
از ادلّه این ادعا، روایات متعددی است که از کتاب‌های علل‌الشرایع و نهجالبلاغه نقل شده و در همه آنها آمده است: راز سکوت امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در برابر خلفای سهگانه، کمی یاران و یا ضعف ایمان مسلمانان و یا تبعیت نکردن از رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) بود. از جمله روایات این گروه، خطبه معروف «شقشقیه» است. (مؤمن، بی‌تا، ص۲۲۰-۳۰۰)
بنابراین، عدم بیعت مردم با امام(علیه‌السلام) حق را از ایشان سلب نکرد تا تصور شود دیگر مجالی برای گرفتن حق الهی باقی نمانده بود، بلکه این حق، حق الهی و ثابت برای حضرت بود که بنا به عللی برای گرفتن آن قیام نکردند. پس بیعت، نه شرط حدوث اصل ولایت و نه شرطی در وجوب اطاعت مردم از ایشان است. البته اثر دیگری برای بیعت متصور است و آن اینکه لازمه بیعت و معنای آن، آمادگی بیعتکنندگان و حضور آنها برای امتثال اوامر ولیّ امر است و به سبب حضور افراد، برای ولیّ امر امکانی فراهم می‌شود تا به اعمال تصمیمات و اقامه آنچه به مصلحت امّت و اداره حکومت اسلامی است، بپردازد.
سخن حضرت امیر(علیه‌السلام) در ذیل خطبه «شقشقیه» به همین نتیجه اشاره دارد. ایشان می‌فرمایند: «سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فراوان بیعتکنندگان نبود و یاران حجت را بر من تمام نمی‌کردند و اگر خداوند از علما پیمان نگرفته بود که در برابر شکمبارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش می‌ساختم و آخر خلافت را به کاسه اول آن سیراب می‌کردم. آنگاه می‌دیدید که دنیای شما نزد من از آب بینی بزغاله‌ای بی‌ارزش‌تر است.» ( سیدرضی، خ۳) این قسمت از کلام امام(علیه‌السلام) در بردارنده دو نکته مهم است:
اول. حضور افرادیکه به سبب یاری آنها حجت بر ولیّ امر تمام می‌شود. حضور مردم موجب حصول قدرت بر ایجاد این اهداف می‌شود. در عبارات حضرت، از این معنا به «حضور حاضر و وجود ناصر» تعبیر شده است. اگرچه این کلام امام(علیه‌السلام)، پس از حکایت چگونگی بیعت مردم با ایشان برای خلافت آمده، ولی به طور ویژه، فایده حضور مردم را پس از بیعت، اجرای اوامر ولیّ امر ذکر کردهاند.
دوم. در کلام امام آمده است: «اگر خداوند از علما عهد و پیمان نگرفته بود….» حاصل مفاد این فقره آن است که خداوند متعال از علمای دین و در صدر آنان، از معصومان: پیمان گرفته است که در برابر ظلم ظالم و گرسنگی مظلوم ساکت ننشینند. پس اگر این پیمان الهی و آن قدرت باهم جمع شوند حجت بر ولیّ امر تمام می‌شود و قیام به امر ولایت بر امام واجب می‌شود.
در نهایت، به این نتیجه می‌رسیم که بیعت شرط فعلیت یافتن ولایت معصومان: نیست و دخالتی در وجوب اطاعت مردم از ایشان ندارد، بلکه مردم اگر بیعت هم نکنند بنابر ادلّه فراوان قطعی، اطاعت از معصومان: بر آنها واجب است. فقط بیعت حجت را بر ولیّ امر تمام میکند تا اوامر الهی را اجرا نماید. (مؤمن، ۱۳۸۶، ص۳۹ / نیز ر.ک: جوادی آملی، ۱۳۷۹، ص۴۰۶)
اما درباره غیر معصومان:، اهل سنّت علاوه بر نص، بیعت اهل حل و عقد را موجب حصول امامّت برای بیعت شونده دانسته‌اند. (فخر رازی، ۱۹۸۶، ج۲، ص۲۶۸ / شریف، ۱۳۲۵، ج۸، ص۳۵۱ / غزالی، ۱۴۰۹، ص۱۴۹).
اما در میان امامیه، این مسئله محل اختلاف است. برخی بر عدم تأثیر بیعت با غیر معصوم در امر ولایت نیز تأکید دارند و آن را همانند مسئله بیعت با معصوم می‌شمارند. (ر.ک: جوادی آملی، ۱۳۷۹، ص۴۰۶ / اراکی، بی‌تا، ص۳۴۱) برخی دیگر ولی با تفکیک میان معصوم و غیر معصوم، یا بیعت اهل حل و عقد را به عنوان عامل تعیین ولیّ پذیرفته‌اند (حسینی طهرانی، ۱۴۱۸، ج۳، ص۱۸۱-۲۰۰) و یا بیعت عمومی را در طول رضایت الهی قرار داده و آن را لازمه مشروعیت دانسته‌اند. (منتظری، ص۴۹۳-۵۱۱ / ر.ک: کدیور، ۱۳۸۰)
بیعت در سیره امیر مؤمنان(علیه‌السلام)
با تأمل در سخنان حضرت علی(علیه‌السلام) نمایان است که بیشتر بیانات ایشان در موضوع بیعت، مربوط به آزادانه و اختیاری بودن بیعت مردم با ایشان و غالباً برای احتجاج با مخالفان است که به برخی از آنها اشاره می‌گردد:
ـ «مردم برای بیعت با من، همانند هجوم شتران تشنه در روز آبشان، که ساربان رهایشان کرده و بند از پایشان برداشته است، بر من هجوم آوردند، تا آنجا که گمان بردم یا مرا خواهند کشت، یا یکدیگر را.» (سید رضی، خ۵۴)
ـ «شما مثل شتران تازهزا، که به سوی بچه‌هایشان می‌دوند، به سمت من هجوم آوردید و بیعت بیعت می‌گفتید. من دستم را بستم و شما آن را گشودید. من دستم را پس می‌کشیدم و شما آن را به سوی خود می‌کشیدید.» (همان، خ۱۳۷)
ـ در بیان بیعت طلحه و زبیر فرمودند: «نزدم آمدید و گفتید: دست بیعت دراز کن. گفتم: نه. گفتید: بلی. گفتم: نه. دستم را بستم، آن را گشودید. دستم را پس کشیدم، آن را پیش کشیدید، و همچون اشتران تشنه، که در روز آبشان به طرف آبشخورهایشان هجوم می‌برند، بر سر من هجوم آوردید. پس دستم را گشودم و شما آزادانه با من بیعت کردید و پیشاپیش شما (طلحه و زبیر) با اختیار و بدون هیچگونه اجباری، با من بیعت کردند.» (طبرسی، ۱۴۱۳، ج۱، ص۳۷۵).
ـ در نامه به مردم کوفه، هنگام عزیمت از مدینه به بصره فرمودند: «مردم نه از سر زور و اجبار، بلکه داوطلبانه و به اختیار با من بیعت کردند.» ( سیدرضی، ن ۱)
ـ «پس از رحلت رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) من خود را سزاوارترین مردم به این کار (خلافت) می‌دانستم، اما مردم بر ابوبکر توافق کردند و من هم پذیرفتم و فرمان بردم. پس مرگ ابوبکر فرارسید و من فکر نمی‌کردم که او خلافت را از من بگرداند، لیکن عمر را گماشت و من باز پذیرفتم و فرمان بردم. عمر، که ضربت خورد، گمان می‌کردم که خلافت را از من بر نمی‌گرداند، اما او آن را در یک گروه شش نفره قرار داد که من یکی از آنها بودم و عثمان را به خلافت گماشت و من پذیرفتم و فرمان بردم، تا آنکه عثمان کشته شد و مردم نزد من آمدند و همگی داوطلبانه و بدون اجبار با من بیعت کردند. (ابن اثیر، ۱۴۱۵، ج۴، ص۱۰۶)
این بیان حضرت ناظر به میزان تأکید و پایبندی ایشان به آزادانه بودن بیعت است؛ زیرا در شرایطی که خلفای متعدد خلافت را غصب و مردم سکوت کردند، ایشان اصراری بر حکومت اجباری نداشتند، تا زمانیکه خود مردم آزادانه با ایشان بیعت کردند.
ـ همچنین بعضی بیانات حضرت بیانگر اتمام حجت با مردم است؛ از جمله، وقتی انصار با مردم درباره بیعت با حضرت علی(علیه‌السلام) سخن می‌گفتند، مردم همگی یک صدا گفتند: با میل و رغبت او را می‌پذیریم. حضرت علی(علیه‌السلام) به آنان فرمودند: «به من بگویید اینکه گفتید با میل و رغبت او را می‌پذیریم، آیا این را یک وظیفه الهی برخود می‌دانید یا یک نظر شخصی است که شما دارید؟» گفتند: نه، وظیفه‌ای است که خداوند – عزّوجل – آن را در قبال تو، بر ما واجب گردانیده است. (ابن اعثم کوفی، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۳۵)
ـ در بیان بعضی آیات قرآن، به موضوع بیعت اشاره کردهاند؛ از جمله اینکه اصبغ بن نباته می‌گوید: نزد امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) نشسته بودم که ابن کواء وارد شد و گفت ای امیرمؤمنان، مراد از «خانه‌ها» در این سخن خداوند – عزوجل – چیست؟ «وَلَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوْاْ الْبُیُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَلَـکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُواْ الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا» (بقره: ۱۸۹) علی(علیه‌السلام) فرمودند: «ماییم آن خانه‌هایی که خدا دستور داده است از درهای آن وارد شوند. پس هر که با ما بیعت کند و به ولایت ما اقرار کند به این خانه‌ها از درهایشان وارد شده است و هر که از ما سرپیچی کند و دیگران را بر ما ترجیح دهد در واقع از پشت خانه‌ها وارد شده است.» (طبرسی، ۱۴۱۳، ج۱، ص۵۴۰)
از مسئله وجوب اطاعت و لزوم وفاداری به مفاد بیعت که بگذریم، در کلمات حضرت درباره بیعت، چند نکته مهم وجود دارد که درک آنها کمک شایانی به درک جایگاه بیعت در اندیشه سیاسی اسلام میکند:
گفته شده برخی کلمات حضرت گویای آن است که بیعت مسلمانان می‌تواند مبنای مشروعیت و حقانیت ولایت سیاسی باشد. برای نمونه، در نامه ۶ نهجالبلاغه، خطاب به معاویه آمده است: «همان کسانی که با ابوبکر و عمر و عثمان بیعت کردند با همان شرایط و کیفیت، با من بیعت کردند. بنابراین، نه آنکه حاضر بود اختیار فسخ دارد و نه آنکه غایب بود اجازه رد کردن دارد.»
همچنین پس از آنکه کسانی نظیر سعد بن ابی وقاص، محمّد بن مسلمه، حسّان بن ثابت و اسامه بن زید از بیعت او سرباز زدند، حضرت علی(علیه‌السلام) در خطبه‌ای فرمودند: ای مردم، شما با من بیعت کردید بر آنچه با مردمان پیش از من بیعت نمودید. این بیعتی است عمومی که هر کس از آن سر باز زند از دین اسلام سر باز زده و راه دیگری جز راه مسلمانان پیموده است. (مفید، بی‌تا، ج۱، ص۲۵۷)
ظاهر این عبارت آن است که زمام امر انتخاب ولیّ مسلمانان به دست مسلمانان است و از میان افراد حاضر، آنان که شایستگی انتخاب دارند اگر با کسی بیعت کردند او امام مسلمانان بوده و اطاعت از او لازم است و دیگران حق مخالفت ندارند. این مبحث از دو جهت بحث‌برانگیز است:
اول اینکه – همانگونه که گفته شد – شیعه معتقد است: امامت و ولایت به نصب الهی است، و حال آنکه ظاهر این کلمات، بیعت مسلمانان را مبنای مشروعیت و حقانیت ولایت سیاسی امیرمؤمنان اعلام می‌دارد.
دوم اینکه، خلفای سهگانه پیش از حضرت علی(علیه‌السلام) و بسیاری از خلفای پس از او با نوعی بیعت بر خلافت خود ادامه داده‌اند و با وجود این، همه باید مشروع و مقبول باشند، و حال آنکه در روایات فراوانی، این ولایت‌ها غاصبانه و طاغوتی خوانده شده است.
در پاسخ به این شبهات، باید گفت: با توجه به این واقعیت که اعتقاد به نصب شرعی و الهی امام از مقولات تشیّع است، ظاهر این عبارت را حمل بر جدال احسن کردهاند. در واقع، امام در مقابل کسانی که اینهمه روایات نبوی دالّ بر نصب ایشان به امامت و واقعه مهم غدیر خم را نادیده گرفته‌اند و سال‌ها ایشان را از حق شرعی خویش محروم ساخته‌اند، نمی‌توانستند با یادآوری ادّله نصب احتجاج کنند، بلکه تنها به وسیله استدلال جدلی با آنها گفت‌وگو کردند؛ یعنی با مقبولات و مسلّمات آنان با آنها مجادله کردند (واعظی، ۱۳۷۹، ص۲۱۴) جان سخن ایشان در این استدلال، آن است که «کسانی که خلفای پیش از من را از طریق بیعت به خلافت سیاسی رساندند همان‌ها اکنون با من بیعت کردهاند. اگر بیعت آنان از نظر شما مبنای مشروعیت سیاسی است، پس باید به ولایت سیاسی من نیز گردن نهید.» این بحث در بیشتر کتاب‌های کلامی درجه اول امامیه نیز منعکس شده و تحلیل‌های مختلفی – از جمله آنچه گذشت – درباره آن ارائه شده است. (ر. ک. طوسی، ۱۴۰۶، ص۳۲۴-۳۲۶ / شریف مرتضی، ۱۴۱۰، ج۲، ص۱۴۹-۱۵۸ / شیخ مفید ۱۴۱۳، ص۲۵۰-۲۵۴)
دوم اینکه، از برخی عبارات حضرت در باب بیعت استفاده می‌شود که بیعت برای اعطای ولایت سیاسی، شأن گروه خاصی از مردم است و مربوط به تمام مردم نیست. برای مثال، خطاب به مردم فرمودند: «بیعت مربوط به شما نیست. بیعت از آن اصحاب بدر است. هرکسی را که آنان خلیفه کنند خلیفه مسلمانان می‌شود.» (بلاذری، بی‌تا، ج۴، ص۵۶۰)
در نامه ششم نهجالبلاغه خطاب به معاویه آمده است: انتخاب خلیفه تنها در شأن مهاجران و انصار است. حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا بیعت همه مردم با حاکم ضرورت دارد تا حکومت او مشروعیت یابد؟ یا بیعت اکثریت کافی است؟ یا بیعت تعدادی از افراد که حاکم واجد شرایط بتواند با همکاری آنها قدرت را به دست گیرد یا بیعت اهل حل و عقد لازم است؟ برخی از فقهای معاصر بیان حضرت را ناظر به شرایطی دانسته‌اند که امکان دریافت آراء همه مردم فراهم نبوده، ولی در شرایطی که امکان آن باشد باید رأی همه دریافت شود.
اما نکته مهم این است که بیانات حضرت را بر شرایط خاص حمل کردن، نیازمند دلیل است. از این رو، باید به صورت یک احتمال مطرح شود. عده‌ای معتقدند: همین که عده‌ای از مردم با انجام وظیفه خویش، در جهت حمایت از حاکم واجد شرایط، زمینه تحقق حکومتش را فراهم کنند. کافی است، حتی اگر آن عده اکثریت نباشند. فقط در این صورت مشکل کارآمدی وعدم همکاری عموم مردم پیش می‌آید. ولی چنانچه حاکم مشروع بتواند با عده اندکی حکومت تشکیل دهد باید چنین کند. احتمال دیگری که مطرح شده است چون رضایت اهل حل و عقد، که بزرگان قوم بوده‌اند، معمولاً رضایت عمومی را در پی دارد، از این نظر، کافی دانسته شده است. اما این احتمال نیز مبهم است؛ زیرا بیعت اهل حل و عقد لزوماً رضایت عمومی را به همراه ندارد. (احسان پور، ۱۳۸۶، ص۹۹)
مسئله دیگر این است که باید جایگاه بدریون را در تاریخ بررسی کرد و دید آیا در سیره رسول خدا بدریون جایگاه خاص و ویژه‌ای داشته‌اند، به گونهای که آنان را تا حدی متمایز کند که رأی و نظر آنان بر دیگران رجحان داشته باشد؟ با نگاهی به آیات قرآن و روایات، درمی‌یابیم که اصحاب رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) مانند دیگر مؤمنان تا زمانی که مطیع خدا و رسول او باشند نزد خداوند مأجور و محترم‌اند و به خودی خود، امتیاز ویژه‌ای ندارند و برای هر انسانی تا زمان مرگ احتمال لغزش وجود دارد و خداوند غیر از معصومان کس دیگری را از لغزش در امان ندانسته است. علاّمه طباطبایی نیز ذیل آیه ۱ سوره ممتحنه در بیان روایاتی که بدریون را از مجازات مصون دانسته، به این موضوع اشاره نموده و این روایات را جعلی دانسته است. (طباطبائی، ۱۴۱۷، ج۱۹، ص۲۳۷) برخی نیز احتمال داده‌اند که با توجه به بقای بدریون بر عدالت و دفاع از حق یا وقوف و اطلاع ایشان بر موازین اسلام و اهداف پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) امام(علیه‌السلام) چنین پیشنهادی را مطرح کردهاند. (منتظری، ۱۴۰۹، ج۱، ص۵۵۸)
نکته‌ای که منطقی‌تر به نظر می‌رسد اینکه استناد امام به بیعت مهاجران و انصار در واقع، استدلال جدلی و به آن سبب بود که مخالفانشان را – که بیعت خلفای قبل را به استناد همان شیوه مشروع می‌دانستند – قانع کنند. در واقع، شیوه پذیرفته شده در بیعت، بیعت مهاجران و انصار بوده است. (جعفریان،۱۳۸۰، ص۲۸)
نکته دیگری که در بیانات امام علی(علیه‌السلام) وجود دارد لزوم وفای به بیعت است. ایشان در بیانی می‌فرمایند: «مردم تا وقتی بیعت نکرده‌اند اختیار دارند و موظف به اطاعت از کسی نیستند، ولی اگر بیعت کردند دیگر اختیاری ندارند و موظّف به پیروی از حاکم هستند.» (سیدرضی، خ۱۷۳) در جامعه اسلامی، اقلیتی که با حاکم بیعت نکرده‌اند چنانچه کناره‌گیری آنان ضرری متوجه حکومت نکند و اقدام عملی علیه حکومت نداشته باشند حقوقشان محفوظ است. اما اگر اقدامات عملی علیه حکومت انجام دهند با برخورد حاکمیت روبه‌رو خواهند شد. امام علی(علیه‌السلام) برخی از افراد مانند سعد بن ابی‌وقاص یا اسامه بن زید را به علت بیعت نکردن به حال خود واگذشتند. اما افرادی مانند معاویه، که بیعت نکردن آنان اقدامات عملی بر ضد حکومت امام را به دنبال داشت هیچگاه پذیرفته نشدند و مورد سرزنش و توبیخ قرار داشتند. (احسان پور، ۱۳۸۶، ص۹۹)
بیعت در سیره سایر معصومان:
پس از حضرت علی(علیه‌السلام) برخی امامان دیگر نیز به نوعی با مسئله بیعت با حاکمان ظالم مواجه بودند. اما با عنایت به اینکه اگر بیعت میکردند شرعاً موظّف به اطاعت می‌شدند حتی در مواقعی که برای مصلحت جامعه با حاکم ظالم بیعت میکردند، حاضر به نقض عهد نمی‌شدند. از این رو، امام حسین(علیه‌السلام) با توجه به پیمان صلح امام حسن(علیه‌السلام) با معاویه و بیعتی که با او کرده بودند، به مبارزه علنی با معاویه برنخاستند، با اینکه در نامه‌ای به معاویه نوشتند: «و انی و الله، ما اعرف افضل من جهادک، فان افعل فان قربه الیربی (سمعانی، ۱۴۰۸، ج۳، ص۱۵۳) در همان حال، به خاطر بیعت و پیمان مصالحه، زمینه اجتماعی چنین قیامی را فراهم نمی‌دیدند. از این رو، در جواب حجر بن عدی، که ایشان را به قیام علیه معاویه دعوت کرده بود، فرمودند: «انا قد بایعنا و عاهدنا و لا سبیل الی نقض بیعتنا.» (دینوری، ۱۴۰۹، ص۲۲)
در میان ائمّه اطهار: پس از امام حسین(علیه‌السلام) تا زمان امام رضا(علیه‌السلام)، به صورت جدّی مبحث «بیعت» مطرح نبود. در زمان امام رضا(علیه‌السلام) به سبب فشاری که مأمون برای بیعت به ایشان آورد، این مسأله دوباره مطرح شد. محمّد بن عرفه می‌گوید: به امام رضا(علیه‌السلام) گفتم: ای پسر پیامبر خدا(صلی‌الله علیه و آله) چه چیزی شما را به پذیرش ولایتعهدی واداشت. فرمود: «همان چیزی که جدّم امیرالمؤمنین را به پذیرش عضویت در شورای عمر واداشت. (صدوق، بی‌تا، ج۲، ص۱۴۱) شیخ صدوق به نقل از ابیصلت هروی آورده است که امام رضا(علیه‌السلام) در پاسخ به تهدید مأمون که گفت: اگر ولایتعهدی را نپذیری تو را به آن مجبور می‌سازم و چنانچه زیر بار نروی گردنت را می‌زنم، فرمودند: «خداوند – عزوجل – مرا نهی فرموده از اینکه با دست خود، خویش را به کشتن دهم. پس حال که چنین است، می‌پذیرم.» (صدوق، ۱۴۱۷، ص۱۲۵)
نتیجه‌گیری
با تأملی به قرآن و روایات، می‌توان گفت: بیعت با رهبر از نگاه اسلام، در واقع، انشای نوعی معامله و قراردادی شرعی است که بیعت‌کننده متعهد می‌شود در برابر تأمین نیازهای مادی و معنوی او توسط رهبر، تا پای جان در راه اجرای خواسته‌های رهبر از وی اطاعت کند.
حقیقت بیعت یک رابطه اخلاقی، حقوقی و سیاسی خاص بین مردم و رهبر سیاسی آن‌هاست و مفاد آن را تعهد بر اطاعت و پیروی مردم از رهبرشان تشکیل می‌دهد. به بیان دیگر، بیعت نوعی عقد یا پیمان شرعی است و مشمول قانون کلی (اوفوا بالعقود) است و بر این اساس وفا به بیعت امام عادل، واجب بوده و شکستن آن حرام است، مگر آنکه بیعتپذیر اجازه فسخ بیعت دهد یا بیعت کننده ضمن بیعت، مجاز بودن به فسخ بیعت را شرط کند. همین وفاداری در خصوص بیعتپذیر نیز الزامی بوده و عمل کردن او به شروط بیعت واجب و نقض شروط توسط وی حرام است.
حاکم در نظام اسلامی، مجری اوامر پروردگار عالم است و پذیرش بیعت تنها برای این منظور معنا و مفهوم دارد. با این بینش، رفتار سیاسی شهروندان نیز رنگ عبادی به خود می‌گیرد و انتخاب حاکم تکلیف شرعی محسوب می‌شود و در شرایط گوناگون محکوم به یکی از احکام پنجگانه است.
از آیات قرآن به خوبی برمی‌آید که حق ولایت پیامبر و ائمّه معصومان: امری مستند به بیعت نیست، بلکه از جانب پروردگار به ایشان عطا شده است. استناد حضرت علی(علیه‌السلام) در مقام بحث با مخالفان، به موضوعاتی مانند شورای مهاجران و انصار و بیعت عمومی مردم و مانند آن را نمی‌توان بدون قید و شرط و به صورت مطلق ارزیابی کرد، بلکه این موضوعات را باید در کنار دیگر دیدگاه‌ها و عملکرد آن حضرت، به ویژه تاکید همیشگی بر حقانیت واولویت خود برای خلافت و نیز مواضع صریح نسبت به واگذاری حکومت به خلفای پیشین از طریق شورا و بیعت، مطمح نظر قرار داد.
با نگاهی به احادیثی که کیفیت بیعت مسلمانان با پیامبر خدا(صلی‌الله علیه و آله) و حضرت علی(علیه‌السلام) را بیان کردهاند، می‌توان گفت: چگونگی بیعت در نظام اسلامی، بستگی به سنّت و فرهنگ جامعه در انعقاد این پیمان دارد. بنابراین، همچنان که امام خمینی(ره) هم تصریح کرده، در عصر حاضر، که سنّت‌های گذشته در ارتباط با بیعت با رهبر منسوخ گردیده است، این پیمان می‌تواند از طریق همه‌پرسی یا نمایندگان مردم منعقد شود و احکام بیعت بر آن مترتب گردد.
مراجع
ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث والاثر، بیروت، المکتبه الاسلامیه، بی‌تا.
ابن اعثم کوفی، ابومحمّد احمد، الفتوح، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ ق.
ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمّد، مقدمه، مراجعه: زکار سهیل، تحقیق: شحاده خلیل، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، قم، ادب الحوزه، ۱۳۶۳.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمّدجعفر یاحقی و محمّدمهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
اراکی، محسن، نظریه الحکم فی الاسلام، قم، مجمع الفکر الاسلامی، بی‌تا.
آصفی، محمّد، تحلیل فقهی بیعت، نشریه کیهان اندیشه، ش۵۱، سال ۱۳.
بازرگان، مهدی، آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء، مؤسسه خدماتی فرهنگی رسا، بی‌تا.
بخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دار ابن کثیر،۱۴۱۰ ق.
بلاذری، انساب الاشراف، بی‌جا، بی‌تا.
پیشگاهی فرد، زهرا، «حضرت علی و نقش آرای عمومی در شکل‌گیری نظام سیاسی آرمانی تشیع»، نشریه شیعه‌شناسی، ش۳۱، ۱۳۸۹).
جرجانی، میرسید شریف، شرح المواقف للایجی، تصحیح بدرالدین نعسانی، افست قم، الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق.
جعفریان، رسول، تاریخ تحوّل دولت وخلافت از برآمدن اسلام تا برافتادن سفیانیان، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، ۱۳۷۷٫
جعفریان، رسول، تاریخ و سیره سیاسی امیرالمؤمنین(علیه‌السلام)، قم، دلیل ما،۱۳۸۰.
جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه: ولایت، فقاهت و عدالت، قم، اسراء، ۱۳۷۹٫
حائری، مهدی، حکمت و حکومت، لندن، ۱۹۹۴٫
حسینی طهرانی، محمّد حسین، ولایه الفقیه فی حکومه الاسلام، بیروت، دارالمحجه البیضاء، ۱۴۱۸.
دینوری، ابوحنیف احمد بن داود، الاخبار الطول، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۰۹ ق.
رازی، فخرالدین، الاربعین فی اصول الدین، قاهره، مکتبه الکلیات الازهریه، ۱۹۸۶٫
سروش محلاّتی، محمّد، دین و دولت در اندیشه‌ی اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸٫
سمعانی، ابوسعد بن محمد، انساب الاشراف، بیروت، دارالجنان، ۱۴۰۸ق.
شریف‌مرتضی، الشافی فی‌الامامه، ت سیدعبدالزهراء حسینی، تهران، مؤسسه‌الصادق(علیه‌السلام)، ۱۴۱۰ق.
شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، بی‌جا، بی‌تا.
شیخ مفید، محمد بن نعمان، الفصول المختاره، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
صدوق، محمّد بن علی، امالی، قم، موسسه البعثه،۱۴۱۷ ق.
صدوق، محمّد بن علی، عیون اخبارالرضا، تهران، منشورات جهان، [بی‌تا].
طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات، ۱۴۱۷٫
طبرسی، احمد بن علی بن ابی‌طالب، الاحتجاج علی اهل اللجاج، قم، اسوه،۱۴۱۳ ق.
طبری، محمّد بن جریر، تاریخ طبری، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۶۸م.
طوسی، ابوجعفر، الاقتصاد فی ما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۶.
عمید زنجانی، عباسعلی، امامت از دیدگاه نهجالبلاغه، تهران، بنیاد نهجالبلاغه، ۱۳۶۸.
غزالی، ابوحامد، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۹٫
فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، بیروت، داراحیاء التراث، ۱۴۲۰.
قاضی‌زاده، کاظم، ولایت فقیه و حکومت اسلامی در منظر امام خمینی، تهران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸٫
قمی، علی ابن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق موسوی جزایری، طیب، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۳.
کدیور، محسن، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، تهران، نشر نی، ۱۳۸۰.
کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، بی‌جا، بی‌تا.
مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، تهران، مکتبه الاسلامیه،۱۴۰۳ ق.
محمّدی ری‌شهری، محمّد، دانشنامه قرآن و حدیث، تهران،۱۳۹۰٫
مزینانی، محمّد صادق، نشریه‌ی حکومت اسلامی، ش ۴۲، صص ۲۸-۶۵.
مطهّری، حمیدرضا، بیعت و کارکردهای آن در عصر جاهلی و صدر اسلام، نشریه تاریخ اسلام، ش۱۶، ۱۳۸۲.
معرفت، محمّد هادی، ولایت فقیه، قم، یاران، ۱۳۷۷٫
منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، ۱۴۰۹ق.
مؤمن قمی، محمّد، الولایه الالهیه الاسلامیه او الحکومه الاسلامیه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین، بی‌تا.
مؤمن قمی، محمّد، «بیعت (۱): ادلّه بیعت در قرآن»، مجله‌ی فقه اهل بیت، ش۱۵، پائیز ۱۳۸۶.
سیدرضی، نهجالبلاغه، شرح صبحی صالح، قم، دارالهجره، [بی‌تا].
واعظی، احمد، «میزان انطباق بیعت با دموکراسی در نگاه امام علی(علیه‌السلام)»، اندیشه حوزه، ش۴.
هندی، علاءالدین علی المتقی، کنزالعمّال فی سنن الاقوال والافعال، حلب، مکتبه التراث الاسلامی.
منبع: شیعه شناسی
نویسندگان: محمود احمدنژاد؛ نعمت داورپناه
