به گزارش «شیعه نیوز»، معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در اولین نمایشگاه مجازی قرآن کریم نشست مجازی نقد و بررسی کتاب «تأسیس علوم القرآن عند الامام علی (ع)» را دوشنبه ۶ اردیبهشت ۱۴۰۰برگزار کرد.
این وبینار تخصصی با مدیریت محمود واعظی، مشاور بین‌الملل معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و با سخنرانی دکتر حکمت عبید الخفاجی، استاد دوره تحصیلات تکمیلی دانشگاه کربلا و دکتر مجید معارف، استاد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران برگزار شد.
در ابتدای نشست، دکتر الخفاجی ضمن تبریک ماه مبارک رمضان و آرزوی قبولی طاعات و عبادات در این ماه عزیز، گفت: در کتاب‌های آسمانی همانند قرآن نداریم که اینگونه درباره آن پژوهش شده باشد.
وی با استفاده از آیات قرآن درباره تدبر در کلام وحی، گفت: متأسفانه در عصر جدید تروریست‌ها هجوم گسترده‌ای به کتابخانه‌ها و منابع علمی و قرآنی برده‌اند که بدون شک این حرکت‌ها از پیش برنامه‌ریزی شده است و برای از بین بردن منابع روایی اهل بیت(ع) و علوم قرآنی انجام شده است.
وی افزود: هدف آنها این بود که می‌خواستند احادیث نبوی و اهل بیت(ع) را از دور خارج یا کمرنگ کنند و قرآن و مسلمانان را در تیررس خود قرار دهند و می‌خواستند قرآن را به تنهایی و بدون استفاده از روایات و احادیث شریف تفسیر کنند.
به حقیقت آیات نمی‌توان رسید مگر به وسیله روایات
الخفاجی تأکید کرد: انسان نمی‌تواند به تفسیر قرآن برسد مگر با استفاده از احادیث و روایات؛ مانند قضیه قوم لوط که دارای موضوعی اخلاقی است و به حقیقت این آیات نمی‌توان رسید مگر به وسیله روایات و مهمترین آنها روایتی از امام باقر (ع) است که در خصوص توصیف قوم لوط بوده است.
وی ادامه داد: بدون حدیث و روایات نمی‌توان به حقیقت موضوع قصه حضرت لوط، حضرت ابراهیم و حضرت آدم(ع) برسیم مگر به وسیله روایات. این امر سبب شد که در کتاب «تأسیس علوم القرآن عند الامام علی(ع)» از روایات استفاده کنیم و به آن بپردازیم.
الخفاجی درباره دلیل پرداختن به علوم قرآنی اظهار کرد: ابن جوزی، زرکشی و جلال‌الدین سیوطی ادعا کرده‌اند که از نخستین مفسرین و مورخین در موضوعات قرآنی هستند. این مسئله ما را بر آن داشت که به موضوع تاریخ قرآن بپردازیم.
وی با اشاره به اینکه روایت علی(ع) در تقسیم علوم قرآن در کتاب‌های حدیثی مرحوم قمی، بحار الانوار، اصول کافی و اعیان الشیعه، آمده است، گفت: آنچه مورد اختلاف است درباره تأویل آیات بعد از تنزیل قرآن است درحالی که تفسیر و تأویل بعضی آیات ممکن است در سوره‌ها و آیات بعدی باشد.
الخفاجی در توضیح این کتاب گفت: علوم قرآن بر اساس بیان امام علی(ع) به سه دسته تشریعی، موضوعی و دلالتی تقسیم شده است و این کتاب دارای ۵ فصل است که فصل اول آن در خصوص امام علی(ع) و ارتباط ایشان با قرآن کریم است.
وی به توضیح علوم قرآن تشریعی پرداخت و گفت: این علوم برچند قسم است: شأن نزول، مکی و مدنی بودن، ناسخ و منسوخ بودن، محکم و متشابه بودن؛ که در این کتاب علوم تشریعی در اولویت قرار داده شده است.
وی با اشاره به موضوعی بودن قرآن کریم گفت: در این کتاب به علوم قرآن از جهت موضوعی نیز پرداخته شده که شامل: عام و خاص در کلام امام علی(ع)، مجمل مبین، مقید و مطلق، است که اصولیون ادعا کرده‌اند مواضع یاد شده از آنها گرفته شده و آنها در این موضوع پیش‌قدم بوده‌اند.
وی به ذکر نمونه‌ای از آیات قرآن در باب عام و خاص پرداخت و با اشاره به آیه «يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ» (بقره/ ۴۷) گفت: بر اساس تفسیر امام علی(ع) این برتری، خاص آن زمان بوده و بنی اسرائیل در حال حاضر برتری ندارند. این عام و خاص را حضرت علی(ع) در تفسیر این آیه مطرح کرده‌اند.
این استاد دانشگاه در زمینه فواید تقسیم‌بندی علوم قرآن گفت: نخستین فایده، فایده تخصصی برای رسیدن پژوهشگر به علوم قرآن است؛ فایده دوم، حل مشکل در فهم و درک بهتر پژوهشگران در علوم معرفتی قرآن کریم و فایده سوم، جمع‌بندی موضوعات آیات قرآن کریم است. ما در این کتاب به تقسیم علوم قرآن بر حسب قرآن ناطق که امام علی(ع) هستند پرداختیم. دانش‌پژوهان می‌توانند نظریه و نگاه سایر ادیان و مسیحیت درباره قرآن را از این کتاب ملاحظه و از آن استفاده کنند.
در ادامه نشست، دکتر مجید معارف در خصوص نقد این کتاب، سخنان خود را در سه محور بیان کرد: محور اول: نگاهی به محتوای کتاب؛ محور دوم: نگاهی به امتیازات کتاب؛ محور سوم: بیان برخی کاستی‌ها و ابهاماتی که ممکن است خواننده فکور به آن برسد.
معارف درباره محور اول گفت: همانطور که خود استاد الخفاجی ساختار کتاب را معرفی کرد، این کتاب در ۵ فصل تدوین شده است؛ فصل اول دارای عنوان «الامام علی(ع) و القرآن الکریم» است. این فصل به بررسی احاطه امیرالمؤمنین(ع) نسبت به قرآن پرداخته و اشاره کرده که امیر المؤمنین(ع) شاگرد خاص رسول خدا و شاهد نزول قرآن بوده است پس می‌تواند ارتباط وثیقی با قرآن کریم داشته باشد و از مضامین و علوم قرآن آگاه شود. مخصوصاً نقش امام علی(ع) در جمع کامل قرآن به عنوان نخستین و اصلی‌ترین کاتب قرآن بیان شده است. نویسنده این کتاب حتی آمارهایی را که اهل سنت در تعدد کاتبان مدعی هستند، قبول ندارد و معتقد است که بسیاری از آنها افسانه‌سازی است مخصوصاً آنچه در مورد معاویه بن ابی سفیان ادعا می‌شود.
وی درباره فصل دوم کتاب گفت: در فصل دوم کتاب با عنوان «علوم القرآن، اُسس و تقسیمات» علوم قرآن تعریف شده است. اصطلاحات علم، قرآن و ترکیب آنها را تعریف کرده و بیشتر علوم قرآن را به عنوان علوم بیرونی دانسته و سپس به این مسئله پرداخته که امیرمؤمنان(ع) مؤسس اصلی علوم قرآن است.
معارف در خصوص فصل سوم نیز ادامه داد: فصل سوم شامل مباحث کلیدی و اصلی کتاب است و علوم قرآن را از نظر امیرالمؤمنین(ع) با رویکرد تشریعی بیان کرده که شامل چهار علم اسباب النزول، مکی و مدنی، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه است.
به گفته معارف، در فصل چهارم کتاب، علوم قرآن نزد امیر مؤمنان(ع) با رویکرد موضوعی بررسی شده است که به چهار علم اصلی اشاره شده: عام و خاص، ظاهر و باطن، مطلق و مقید، مجمل و مبین. در فصل پنجم هم نویسنده، علوم قرآن نزد امیر المومنین(ع) را با رویکرد دلالت‌های قرآنی پیگیری کرده و به چهار علم اعجاز قرآن، شکل و نَقط (اصلاح رسم‌الخط قرآن)، علم الغیب و قصص و امثال قرآنی پرداخته است.
امتیازات کتاب «تأسیس علوم القرآن عند الامام علی(ع)»
استاد دانشگاه تهران درباره امتیازات این کتاب نیز گفت: به عقیده من این کتاب دارای ۷ امتیاز و ویژگی است:
۱- ارائه اثری به نام مبارک امیر مؤمنان(ع) خصوصاً از جهت مؤسس بودن ایشان در علوم قرآنی.
۲- رابطه امام علی(ع) با قرآن: ایشان از کودکی و نوجوانی در جریان نزول قرآن بوده و علاوه بر آن شاگرد خاص پیامبر(ص) بوده و آیات قرآن را همراه با تفسیر و تأویل و شأن نزول آن می‌نوشتند.
۳- بحث درباره حداقل ۱۵ علم از علوم قرآنی رایج و متداول. در کتاب‌های علوم قرآنی درباره ناسخ و منسوخ، ظاهر و باطن، محکم و متشابه و ... بسیار خوب بحث کرده‌اند. اما در این کتاب درباره ۱۵ علم به طور کامل بحث شده با تعریف علم و سابقه آن، و جایگاه آن علم را در دیدگاه فریقین (شیعه و سنی) بررسی کرده است که نشان می‌دهد نویسنده به منابع علوم قرآنی فریقین آشنایی کامل دارد و از دیدگاه مفسرین شیعه چون علامه طباطبایی(ره)، آیت‌الله العظمی خویی، آیت‌الله معرفت و برخی دیگر از محققان علوم قرآنی استفاده بسیار خوبی کرده است. لذا این بخش یک دوره علوم قرآنی مختصر است. البته نویسنده در تک تک اینها سعی کرده است که نقش امیرالمؤمنین(ع) را بارز کند.
۴- تطبیقی بودن بحث در این کتاب، که دانشجویان را تشویق می‌کند تا به مباحث تطبیقی در تفاسیر شیعه و سنی بپردازند و نتیجه‌گیری کنند.
۵- استفاده فراوان از ظرفیت روایات اهل بیت(ع) در تبیین علوم قرآنی و در این مسیر تأکید بر نقش امام علی(ع) به طور خاص شده است.
ایشان صدها روایت را از منابع گوناگون بیان کرده مخصوصاً جملات علی(ع) درباره قرآن در نهج‌البلاغه و یا روایاتی درباره نقش ائمه در کتب اصول کافی یا تفسیر عیاشی. لذا از ظرفیت روایات اهل بیت(ع) استفاده وافر شده است.
۶- استفاده از آثار مهم شیعه در دوران معاصر به خصوص کتاب‌های آیت‌الله خویی، آیت‌الله معرفت، علامه طباطبایی و سایر مفسران شیعی.
۷- استفاده مناسب از نصوص علمای اهل سنت در تبیین جایگاه قرآنی امام علی(ع) نه بر سبیل جدل و احتجاج بلکه از جهت اینکه شخصیت قرآنی امام علی(ع) مورد اعتراف همه است و همه افراد به مرجعیت اهل بیت(ع) در مورد قرآن اقرار دارند.
دکتر معارف درباره محور سوم بحث خود به ارائه ملاحظاتی درباره این کتاب پرداخت و گفت: در کتاب‌های قدیمی، دانشمندانی که اصطلاح علوم قرآنی را تعریف می‌کنند به دو اصطلاح عمده می‌رسند. یکی اینکه منظور از علوم قرآنی «علوم للقرآن» است که مباحث علمی برای ورود به قرآن کریم است. دیگر آنکه منظور از علوم قرآنی «علوم فی القرآن» است که با کمک تفسیر ترتیبی یا موضوعی قرآن کریم تبیین می‌شود. ظاهرا استاد الخفاجی به معنای اصطلاحی دوم علوم قرآنی اشاره‌ای نکرده است.
وی افزود: دکتر الخفاجی در این کتاب بحث علمی مفصلی در اعتبارسنجی روایاتی که ذکر کرده نیاورده است البته اشاره می‌کند که فلانی می‌گوید این حدیث موثق است و فقط سعی کرده از روایاتی که امیرالمؤمنین(ع) را واضع ۶۰ نوع از علوم قرآنی جلوه می‌دهد دفاع فی الجمله کند. ولی ما یک دفاع فی الجمله داریم و یک دفاع تفصیلی و جزءشناسانه. لذا اگر دکتر الخفاجی صلاح می‌داند در چاپ‌های بعدی کتاب در این مورد تجدید نظر داشته باشد.
دکتر معارف ادامه داد: مسئله بعدی روشن نبودن ملاک تقسیم‌بندی علوم قرآنی در کتاب است. مثلا رابطه اصلاح رسم‌الخط با دلالت قرآن روشن نمی‌شود یا اینکه ارتباط علم‌الغیب با برداشت‌های دلالی قرآن مشخص نشده است و آیا اِخبار از غیب می‌تواند یکی از وجوه اعجاز قرآن باشد؟ این قسمت باید بیشتر بررسی شود و رابطه سنجی شود تا از اجمال و ابهام درآید.
وی در پایان تأکید کرد: در این کتاب جای یک علم که ما به آن می‌گوییم «فضائل القرآن» خالی است. منظور از فضائل القرآن، فضائل تک تک سوره‌ها نیست بلکه می‌توانیم با توضیحات امام علی(ع) فضائل القرآن جدیدی ایجاد کنیم. این مسئله در خطبه‌ها و سخنان امیرالمومنین(ع) موج می‌زند و جای آن خالی است. لذا پیشنهاد می‌کنم بخشی به این نام اضافه شود تا عام و خاص متوجه شوند که قرآن چه فضائلی در هدایتگری انسان و جامعه بشری که تشنه این معارف است دارد.
در پایان این نشست نیز دکتر واعظی به ذکر نکاتی پرداخت و گفت: نکته اول این است که عنوان کتاب بسیار زیباست. برخی عناوین جوهره کتاب را معرفی می‌کند و عنوان این کتاب به همین گونه است زیرا شخصیت امام علی(ع) را به عنوان مؤسس علوم قرآن به خوبی معرفی کرده که یکی از مزیت‌های کتاب است.
وی افزود: ساختار کتاب نیز دارای انسجام بسیار خوبی است که دارای ۶۰ عنوان است؛ همچنین منابع آن یکی از مزیت‌های این کتاب است چرا که از تنوع خوبی برخوردار است و به نصوص قدیمی و اصیل تکیه شده است. اما درباره تقسیمات علوم قرآن در این کتاب باید توضیح بیشتری داده شود.
انتهای پیام
