پرسش
منظور امام علی( علیه السلام ) از جمله‌ی کارها چنان در اختیار تقدیر است که عاقبت اندیشی به مرگ می‌انجامد نفی اختیار است؟
پاسخ اجمالی
حدیث «تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِیرِ حَتَّى یَکُونَ الْحَتْفُ فِی التَّدْبِیر»،[1] از انسان نفی اختیار نمی‌کند، بلکه معنایش این است که گاه انسان با تمام تدابیر و حیله‌ها راه به جایی نمی‌برد.
چنین مضمونی از امام علی( علیه السلام ) در جایی دیگر هم نقل شده است: «وَ مِنْ کَلَامِهِ ( علیه السلام ) وَ قَدْ سَأَلَ شَاهْزَنَانَ بِنْتَ کِسْرَى حِینَ أُسِرَتْ مَا حَفِظْتِ عَنْ أَبِیکِ بَعْدَ وَقْعَةِ الْفِیلِ قَالَتْ حَفِظْنَا عَنْهُ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ إِذَا غَلَبَ اللَّهُ عَلَى أَمْرٍ ذَلَّتِ الْمَطَامِعُ دُونَهُ وَ إِذَا انْقَضَتِ الْمُدَّةُ کَانَ الْحَتْفُ فِی الْحِیلَةِ فَقَالَ ( علیه السلام ) مَا أَحْسَنَ مَا قَالَ أَبُوکِ تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِیرِ حَتَّى یَکُونَ الْحَتْفُ فِی التَّدْبِیر»؛[2] هنگامى شاه زنان دختر پادشاه ایران اسیر شد (و او را به مدینه بردند) امام علی( علیه السلام ) از او پرسید: پس از داستان فیل چه چیز از پدر خود بیاد دارى؟ گفت: از او بیاد دارم که می‌گفت هر گاه اراده خداوند بر کارى قرار گیرد طمع‌ها در برابر آن خوار گردد، و هر گاه زمان کسى بسر آید مرگ او در تدبیر و حیله است(یعنى همان حیله و تدبیرى که براى رفع مرگ اندیشیده موجب مرگ او می‌شود). حضرت فرمود: چه نیکو است آنچه پدرت گفته است، خوار و زبون می‌شوند کارها در برابر تقدیرات تا به جایى که مرگ در تدبیر باشد.
[1]. سید رضی، نهج البلاغة، صبحی صالح، ص 471، هجرت، قم، چاپ اول، 1414 ق.«کارها چندان رام و پیرو احکام تقدیرهایند که در تدبیر تباهى است».
[2]. مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج 1، ص 302، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413 ق.
T
