حضرت محسن( علیه السلام ) در چه روزی به شهادت رسیدند و آیا شهادتشان در روایات، دردناک‌تر از واقعه عاشورا اعلام شده است؟

شیعه نیوز:
پرسش
امام صادق( علیه السلام ) با سه تعبیر، ایام محسنیه را سخت‌تر و جانکاه‌تر از عاشورا معرفی می‌کنند: «و لا کیوم محنتنا بکربلا و ان کان یوم السقیفه و احراق النار علی باب امیر المؤمنین و الحسن و الحسین و فاطمه و زینب و ام کلثوم فضه و قتل محسن بالرفسه اعظم و ادهی و امرّ لانه اصل یوم العذاب»؛ هیچ روزی مانند محنت ما در کربلا نیست، اگرچه روز سقیفه و آتش به پا کردن بر در خانه امیر المؤمنین، حسن، حسین، فاطمه، زینب، ام‌کلثوم و فضه (سلام ‌الله ‌علیهم) و کشتن محسن( علیه السلام ) با لگد، بالاتر و سخت‌تر و تلخ‌تر است؛ چرا که آن، اصل روز عذاب و سختی آن روز است. آیا این حدیث صحیح است؟
پاسخ اجمالی
شهادت حضرت محسن( علیه السلام ) از وقایع جان‌گداز تاریخ اسلام است که در جای خود مصیبتی بزرگ است. اما روایات فراوانی وجود دارد که عاشورا را دردناک­ترین مصیبت جهان اسلام اعلام می‌کنند و بر بزرگ‌داشت ویژه آن تأکید دارند. البته روایتی وجود دارد که ظاهرش خلاف این ادعا است و گویا مصیبت شهادت محسن( علیه السلام ) را بالاتر از عاشورا می‌داند، اما آن روایت از نگاه حدیث‌شناسی اشکالاتی داشته و حتی با فرض پذیرش متن آن؛ در آن گفته نشد که تنها ماجرای شهادت محسن( علیه السلام ) بالاترین فاجعه است، بلکه مجموعه ماجراهای بعد از شهادت پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) را دردناک‌تر و اصل و اساسی برای شکل‌گیری فاجعه عاشورا اعلام می‌کند.

پاسخ تفصیلی
از آداب و نشانه‌های وفاداری شیعیان به ائمه اطهار( علیه السلام )، برپاداشتن ایام حُزن آنان و ابراز همدردی با آن بزرگواران است. شاید بتوان گفت؛ بزرگ‌ترین واقعه‌ای که ائمه اطهار( علیه السلام ) خواستار بزرگداشت آن شده‌اند، واقعه امام حسین( علیه السلام ) در کربلا است که به طُرُق متعدد و روایات مختلف بر آن تأکید شده است و به تعبیری، تنها زمانی که به صورت ویژه در روایات، تأکید بر بزرگداشت آن شده است، دهه اول محرم است.[1]
با این وجود، یکی دیگر از وقایعی که در فرهنگ شیعه بزرگ داشته می‌شود، موضوع شهادت حضرت فاطمه( سلام الله علیها ) است که از ظلم‌هایی که بر آن‌حضرت روا داشته شد، سقط کردن جنین حضرتشان بود که قبل از دنیاآمدن نام محسن را بر او گذاشته بودند.[2]
اگر چه واقعه سقط شدن فرزند حضرت فاطمه( سلام الله علیها ) از وقایع تلخ تاریخ اسلام بوده و در منابع روایی و تاریخی بدان اشاره شده، اما در منابع معتبر و قابل استناد،‌تاریخ دقیق این شهادت اعلام نشده و تنها می‌دانیم که این واقعه در بین رحلت پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) و فاطمه زهرا( سلام الله علیها ) رخ داده است و ایامی که امروزه به نام «ایام محسنیه» ترویج می‌شود از سند معتبری برخوردار نیست.
در راستای شهادت حضرت محسن( علیه السلام ) روایتی وجود دارد که برخی از آن، مصیبت‌بارتر بودن شهادتشان را از شهادت امام حسین( علیه السلام ) استنباط کرده‌اند که در مورد این روایت، نکاتی قابل ذکر است:
1. این روایت، برای اولین بار در کتاب «الهدایة الکبری» نوشته «حسین بن حمدان خصیبی»(متوفای 334ق) نقل شده است. نظر برخی از اندیشمندان دانش رجال را درباره این شخصیت نقل می‌کنیم.
نجاشی می‌گوید: «حسین بن حمدان؛ ابو عبدالله، فاسد المذهب است».[3] نجاشی تأکید می‌کند که یکی از کتاب‌های وی، کتابی در تاریخ ائمه اطهار( علیه السلام ) است.
ابن غضائری درباره این شخص می‌گوید: «حسین حمدان؛ ابو عبدالله، دروغگو و فاسد المذهب است».[4]
با توجه به این توصیفات؛ اعتماد به روایاتی که تنها این کتاب آنها را نقل کرده دشوار به نظر می‌رسد، مگر آن‌که از قرائن و روایات دیگری بتوانیم به صحت روایات آن اطمینان حاصل کنیم. اما چنین قرائنی نسبت به روایت مورد بحث وجود ندارد، همان‌طور که ملاحظه می‌شود این روایت در هیچ‌یک از کتاب‌های معتبر حدیثی دیگر نیامده است.
2. متن روایت این‌گونه است: «...ثُمَّ قَالَ (المفضل) یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ یَوْمَکُمْ فِی الْقِصَاصِ لَأَعْظَمُ مِنْ یَوْمِ مِحْنَتِکُمْ فَقَالَ لَهُ الصَّادِقُ: وَ لَا کَیَوْمِ مِحْنَتِنَا بِکَرْبَلَا وَ إِنْ کَانَ کَیَوْمِ السَّقِیفَةِ وَ إِحْرَاقِ الْبَابِ عَلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ زَیْنَبَ وَ أُمِّ کُلْثُومٍ وَ فِضَّةَ وَ قَتْلِ مُحَسِّنٍ بِالرَّفْسَةِ لَأَعْظَمُ وَ أَمَر»؛[5] آن‌گاه مفضّل گریه‌ای طولانی کرد، سپس عرض کرد: ای فرزند رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم )! آیا روز شما در قصاص [و مجازات ظالمین در زمان رجعت] بزرگ‌تر است از روز محنت شما [روزی که مصیبت را بر شما وارد کردند]؟ امام صادق( علیه السلام ) فرمودند: «نه به مانند [و بزرگی] روز محنت [بلا و مصیبت] ما در کربلا! اگرچه روز سقیفه و سوزاندن درب خانه امیرالمؤمنین( علیه السلام )، فاطمه( سلام الله علیها )، حسن( علیه السلام )، حسین( علیه السلام )، زینب( سلام الله علیها )، ام‌کلثوم( سلام الله علیها )، فضّه و کشته شدن محسن( علیه السلام ) با لگد به پهلو؛ عظیم‌تر [و فاجعه‌بارتر] و تلخ‌تر [از روز محنت در کربلا] بود؛ زیرا که این روز اصل و ریشه روز عذاب و سختی بر اهل بیت( علیه السلام ) است.
3 . با این وجود و حتی با پذیرش محتوا، در این روایت گفته نشده که روز شهادت محسن( علیه السلام ) بزرگ‌تر از واقعه کربلا است، بلکه در این روایت، مجموعه‌ای از ظلم‌های اولیه بر اهل بیت( علیه السلام ) بیان شده که نتیجه‌اش آغاز انحراف امت از خلافت امیر المؤمنین( علیه السلام ) بوده و به همین دلیل، دیگر مصیبت‌ها – مانند شهادت امام حسین ع – تابعی از آن به شمار آمده است و از این دیدگاه، مجموعه مصیبت‌های ایجاد شده بعد از رحلت پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) – که شهادت حضرت محسن ع تنها یکی از آنهاست – مصیبتی دردناک‌تر از کربلا است.
[1]. برای آگاهی بیشتر، ر. ک: پاسخ 27061.
[2]. ر. ک: «حضرت محسن( علیه السلام ) و چگونگی شهادت او»، سؤال 12047؛ «شهادت حضرت فاطمه( سلام الله علیها ) در منابع اهل سنت»، سؤال 5256.
[3]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 67، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش.
[4]. غضائری، احمد بن حسین، کتاب الضعفاء، ج1، ص 54، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1364ق.
[5]. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، ص 417، بیروت، نشر البلاغ، 1419ق.

T