شیعه نیوز:
پرسش
از امام سجاد( علیه السلام ) نقل شده است که انسان چهار چشم دارد: «اَلا انَّ لِلْعَبْدِ اَرَبَع اَعْیُن: عَیْنانِ یُبْصِرُ بهما اَمْرَ دِیْنِهِ وَ دُنْیاهُ، وَ عَیْنانِ یُبْصِرُ بِهِما اَمْرَ آخِرَتِهِ، ...». آیا این حدیث سندش صحیح است؟ معنای آن چیست؟
پاسخ اجمالی
ابتدا باید گفت؛ انسان‌ها دارای چشم ظاهر و چشم باطن می‌باشند؛ از این‌رو است که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
«فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُور»؛[1]
این رفتارها چشم ظاهری را کور نمی‌کند، بلکه آن قلب‌های درونی انسان(چشم‌های درونی‌شان) را کور خواهد کرد.
تأکید ویژه قرآن بر داشتن و نداشتن بصیرت و بینایی نیز ارتباطی با چشم ظاهری نداشته و با چشم قلب در ارتباط است، آنجا که به عنوان نمونه در آیه 198 سوره اعراف می‌فرماید:
«وَإِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَىٰ لَا یَسْمَعُوا ۖ وَتَرَاهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَهُمْ لَا یُبْصِرُونَ» و اگر آنان را به سمت هدایت دعوت کنی، نخواهند شنید و آنان را می‌بینی که با چشم ظاهری تو را می‌بییند ولی بصیرت باطنی ندارند.
و یا در آیه 201 همان سوره می‌خوانیم:
«إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ» افراد پرهیزگار زمانی که دچار وسوسه شیطان می‌شوند، به یاد خدا افتاده و بینا می‌شوند. مشخص است که این آیه شامل افراد به ظاهر نابینا هم خواهد شد.
و در همین راستا است که امام علی( علیه السلام ) می‌فرماید:
«لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَان»؛[2]
چشم‌های ظاهری نمی‌توانند خدا را مشاهده کنند، اما چشم‌های باطنی(قلب‌ها) با استفاده از حقیقت‌های ایمان قادر به مشاهده پروردگارند.
بعد از این مقدمه، روایاتی را که بیان‌گر آن است که انسان‌ها دارای چهار چشم می‌باشند، باید به همین معنا تفسیر کرد.
امام سجاد( علیه السلام ) ضمن روایتی طولانی چنین فرمود: آگاه باشید که بنده را چهار چشم باشد؛ با دو چشمش کارهای مرتبط با دنیا و دین خود را مدیریت کرده و با دو چشم دیگرش به کار آخرت نظر می‌کند؛ چون خداوند اراده خیرى در مورد بندهاى کند آن دو چشمى را که در دلش است می‌گشاید که با چشم‌دل، عالم غیب و کار آخرتش را ببیند و اگر اراده خیر نفرماید دل را به همان حال اولیه خود واگذارد.[3]
شبیه این روایت از امام صادق( علیه السلام ) چنین نقل شده است: «إِنَّمَا شِیعَتُنَا أَصْحَابُ الْأَرْبَعَةِ الْأَعْیُنِ: عَیْنَانِ فِی الرَّأْسِ، وَ عَیْنَانِ فِی الْقَلْبِ، أَلَا وَ الْخَلَائِقُ کُلُّهُمْ کَذلِکَ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ- عَزَّ وَ جَلَّ- فَتَحَ أَبْصَارَکُمْ وَ أَعْمى أَبْصَارَهُمْ»؛[4]
همانا شیعیان ما چهار چشم دارند: دو چشم در سر و دو چشم در دل. آگاه باشید که همه مردم دارای چنین قابلیتی هستند، با این تفاوت که خداى سبحان، چشم‌هاى شما را بینا کرده و چشم‌هاى آنان را بسته است.
اگر چه برخی از اندیشمندان علم رجال، این روایت را از نظر سند، ضعیف ارزیابی کرده‌اند،[5] اما به هر حال در کتاب‌های معتبری نقل شده و محتوایش نیز همخوان با دیگر تعالیم دینی است؛ چرا که چشم دل موضوعی است که در قرآن و روایات فراوانی به آن اشاره شده است. و چشم دل مانند چشم سر نیست، بلکه منظور جان و قلب آدمی است و دیدن با چشم دل؛ یعنی دریافت حقایق از طریق باطن و قلب.[6]
[1]. حج، 46.
[2]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 338، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1429ق.
[3]. شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 240، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.
[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 15، ص 493.
[5]. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ج 26، ص 134، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.
[6]. ر. ک: «منظور از چشم دل» 27219.
آیات مرتبط
سوره البقرة (7) : خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَىٰ سَمْعِهِمْ ۖ وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ
سوره البقرة (17) : مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُونَ
سوره البقرة (18) : صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ
سوره البقرة (171) : وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لَا يَسْمَعُ إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً ۚ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَعْقِلُونَ
سوره آل عمران (13) : قَدْ كَانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا ۖ فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَأُخْرَىٰ كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ ۚ وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشَاءُ ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصَارِ
T
