شیعه نیوز:
پرسش
آیا انسان مؤمن میتواند در فرا گرفتن علم و دانش به دیگران حسد ورزد؟
پاسخ اجمالی
در دین مبین اسلام، حسادت ورزیدن، کاری نکوهیده و در مواردی گناه شمرده شده است.[1] با این حال، حسادت در برخی امور استثنا شده است که در همین راستا «حسد ورزیدن در کسب دانش» از مسائلی است که روایات مختلفی پیرامون آن وجود داشته و برخی از آنها به ظاهر ناهم‌خوان به نظر می‌آیند.
الف) جواز حسد در علم
1. پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ): «حسد در دو چیز شایسته است: یکی مالی که به کسی داده می‌شود و او آن‌را در راه خدا خرج می‌کند و دوم کسی که به او دانشی داده شد و او به دانشش عمل کرده و آن‌را به مردم می‌آموزد».[2]
2. امام علی( علیه السلام ): «حسدورزی از اخلاق مؤمن نیست، مگر در راه تحصیل علم و دانش».[3] این روایت از امام باقر( علیه السلام ) نیز نقل شده است.[4]
ب) نهی از حسد حتی در علم
با این‌حال، روایات دیگری وجود دارد که ظاهرش، نهی از حسد ورزیدن در کسب دانش است:
1. پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ): «... آفت علم، حسد است».[5]
2. امام علی( علیه السلام ): «هیچ فردی عالم و دانشمند نمی‌شود، مگر آن‌که به افراد برتر از خود حسد نورزیده و افراد پایین‌تر از خود را تحقیر نکند».[6]
3. امام علی( علیه السلام ): «اى طالب علم، علم دارای فضیلت‌های بسیاری است (و اگر دانش، مجسم شود): تواضع و فروتنی، سر آن بوده، و دوری از حسد، چشم آن جسم خواهد بود ...».[7]
در جمع بندی این روایات می‌توان گفت، با آن‌که خمیر مایه حسد در تمام انسان‌ها وجود دارد، اما انسان مؤمن توجهی به آن نکرده و به عنوان نمونه در مادیّات، خود را به آب و آتش نمی‌زند تا مانند هر آنچه دیگران دارند را به دست آورده و آنچه در دست آنان است را نابود و بی‌ارزش کند، اما در مورد کسب دانش، این‌گونه نیست و یک مؤمن میتواند بر یک اثر علمی و بر دانشی که در اختیار دیگران است «حسد» برده و یا به عبارت بهتر، بدان «غبطه» ورزیده[8] و بدون آن‌که گناهی انجام دهد تلاش کند تا بر علم و دانش خود افزوده و حتی به دانشی بیشتر از طرف مقابل دست یابد.
البته این حسادت نیز تنها در ویژگی «علم» و «دانش» توجیه‌پذیر است، نه در شخص «عالم» و «دانشمند».
به عبارت دیگر، اگرچه می‌توان به دانش یک فرد، حسد ورزید و از آن‌که خود دارای چنین دانشی نیست غبطه خورد، اما نباید به خود آن دانشمند و عالم حسادت کرد و آثار عملی حسادت را بر آن بار کرد.
جمع‌بندی دیگری که ممکن است در این روایات مطرح شود، این است که حسد دو اثر بیرونی دارد. یکی تلاش بیش از حد معمول برای به دست آوردن چیزی که در اختیار دیگران است، دیگری تلاش برای خارج کردن آن نعمت و برکت از طرف مقابل.
در مورد اموری، مانند ثروت، موقعیت اجتماعی و ... می‌توان گفت که هر دو اثر عملی حسد ناپسند است، اما در علم و دانش، اثر اول آن قابل پذیرش است.
[1]. ر. ک: «حسد»، 5312؛ «گناهانی که ایمان را از بین می‌برند»، 36477؛ «ریشه های کفر»، 10894.
[2]. شهید ثانی، زین الدین بن علی، کشف الریبة، ص 57، بی‌جا، دار المرتضوی للنشر، چاپ سوم، 1390ق.
[3]. کوفی، محمد بن محمد اشعث، الجعفریات (الأشعثیات)، ص 235، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، چاپ اول، بی‌تا.
[4]. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول ص، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ص 297، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.
[5]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 4، ص 373، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
[6]. الجعفریات (الأشعثیات)، ص 233.
[7]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 48، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[8]. ر. ک: «فرق غبطه، حسد و حسرت»، 69975.
آیات مرتبط
سوره البقرة (109) : وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ ۖ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّىٰ يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
سوره النساء (54) : أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَىٰ مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ۖ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا
سوره الفتح (15) : سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلَىٰ مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ ۖ يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللَّهِ ۚ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَٰلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ ۖ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا ۚ بَلْ كَانُوا لَا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا
سوره الفلق (5) : وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ
T
