شیعه نیوز:
پرسش
در چه زمانی کتابی به صورت قرآن جمع آوری شده؟ و در زمان حضرت محمد ( صلی الله علیه و آله و سلم ) قرآن به صورت کتاب بوده یا نه؟ اگر در زمان حضرت محمد ( صلی الله علیه و آله و سلم ) کتاب قرآن نبوده پس چرا خدا در قرآن گفته هذا الکتاب؟
پاسخ اجمالی
در بارهى جمع قرآن سه نظر وجود دارد:
أ) قرآن در زمان خود پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و با نظارت آن حضرت و در پرتو هدایت الهى جمع آورى شده، هر چند خود حضرت رسول صلى الله علیه وآله وسلم شخصاً قرآن را ننوشته، یا جمعآورى آیات را انجام نداده است.[1]
ب ) قرآن موجود توسط حضرت على علیه السلام و بعد از رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم جمع آورى و تدوین شده است و این کار در دورانى که حضرت علىعلیه السلام خانه نشین بودند، انجام شده است.[2]
ج ) قرآن بعد از رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم توسط برخى صحابه، غیر از امام علىعلیه السلام، جمع آورى و تدوین شده است.[3]
بسیارى از علماى شیعه، به ویژه متأخرین و محققان معاصر، معتقدند که قرآن در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و با نظارت ایشان جمع آورى شده است.[4]
برخى از شیعیان نیز نظر دوم را پذیرفته و امیرالمؤمنینعلیه السلام را گردآورندهى آن دانستهاند.[5] اما بسیارى از اهل سنت رأى سوم را اختیار کردهاند و مستشرقین نیز معمولا همین نظر را پذیرفته و اضافه کردهاند: قرآنى که حضرت على علیه السلام جمع آورى کرد، مورد اعتناى اصحاب واقع نشد.
چنانکه روشن است، بنابر نظر اول و دوم، جمع کل قرآن به خداوند مستند بوده و پیدایش سورهها و ترتیب آنها نیز در پرتو وحى الهى بوده است، زیرا رسول اسلامصلى الله علیه وآله وسلم طبق آیهى شریفهى: ما ینطق عن الهوى ان هو الا وحى یوحى[6] هر چه مىفرمود، به خصوص در امور دینى، با راهنمایى وحى بوده است، و امامان معصومعلیهم السلام نیز اگر نبى نبودند، ولى ادامه دهندهى راه رسالت و داراى منصب الهى عصمت، و علم لدنى بودند.
کسانى که رأى سوم راپذیرفتهاند، نه تنها نخواهند توانست الهى بودن این دو - یعنى پیدایش سورهها و ترتیب آنها - را اثبات کنند، بلکه در واقع آن را نفى کرده و ذوق و سلیقهى شخصى اصحاب را در این مسئله دخیل مىدانند.
در اینجا ذکر چند نکته ضرورى است:
1 - علامه طباطبایى در ذیل آیهى شریفهى: انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون[7] مىفرمایند: ویژگىهایى که براى قرآن ذکر شده است؛ مانند فصاحت و بلاغت ، عدم وجود اختلاف و عجز از آوردن مثل آن ، همگى در همین قرآن که در دسترس ما است، وجود دارد. و نتیجه گرفتهاند که این قرآن، همان قرآن است که در صدر اسلام و در زمان خود رسول اکرمصلى الله علیه وآله وسلم شناخته شده بود.[8]
این سخن اگر چه تحریف رااز قرآن نفى مىکند، ولى نمىتواند ثابت کند که این مجموعه، با این شکل و صورت، وحیانى است؛ زیرا ویژگىهاى مذکور به گونهاى نیست که بتواند به اثبات رساند که ترتیب مجموعهى آیات که سورهها را به وجود آورده، و ترتیب مجموعهى سورهها که قرآن موجود را تشکیل داده، همانطور است که در زمان حضرت بوده است.
2 - اگر کسى بتواند اعجاز عددى را افزون بر مورد مفردات و تراکیب قرآنى در حوزهى سورهها و ترتیب آنها، ثابت کند - یعنى بین آیات یک سوره و بین خود سورهها روابط عددى خاصى برقرار باشد که ایجاد آن براى بشر مقدور نیست - مىتواند وحیانى بودن سورهها و ترتیب آنها را نیز به اثبات رساند، ولى به هرحال باز وحیانى بودن ترتیب همهى آیاتى که در یک سوره گرد آمدهاست ، اثبات نخواهد شد.[9]،[10]
3- در مجمع و کشاف نقل شده است که: چون آیه (واتقوا یوما...) نازل گردید، جبرئیل گفت : مکان آن ، راءس آیه 280 از سوره بقره است . و حال آنکه سوره بقره، در اوایل هجرت نازل شده و این آیه شریفه در دهم هجرت در حجة الوداع نازل گردید. در مجمع البیان فرموده است: تمام سوره بقره مدنى است، مگر آیه (واتقوا یوما...) که در حجة الوداع نازل شده است .
اما برای اثبات قول اول دلایلی ذکر شده است که در ذیل به آن اشاره می کنیم:
- صلى الله علیه و آله - به صورتى که امروز هست، تاءلیف شده بود . [11]به دلیل اینکه : قرآن کریم در آن ایام ، تعلیم مى شد و همه اش را حفظ مى کردند. و آن را به رسول خدا - صلى الله علیه و آله - نشان مى دادند. و بر وى مى خواندند، و عده اى مانند عبدالله بن مسعود و ابى بن کعب و دیگران ، آن را چندین بار بر پیغمبر اکرم خواندند.
این سخن ، صریح است در اینکه جمعى از کتاب وحى نزد آن حضرت گرد آمده و قرآن را - که در رقعه ها و پارچه ها بود - جمع و مرتب مى کرده اند. عبدالله بن عمر مى گوید: قرآن را جمع کردم و هر شب آن را مى خواندم . این خبر به آن حضرت رسید، فرمود: قرآن را در یک ماه بخوان...[14] این حدیث نیز دلالت به جمع شدن قرآن کریم در عصر آن حضرت دارد.
وانگهى ، اهتمام بى حد رسول خدا- صلى الله علیه و آله - نسبت به قرآن ، مانع از این بود که این کار را انجام ندهد و از دنیا برود.[15]
منابع مطالعه بیشتر:
مهدى هادوى تهرانى، مبانى کلامى اجتهاد، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، قم، چاپ اول، 1377.
[1] ن.ک: سید عبدالوهاب طالقانى، علوم قرآن، ص83.
[2] ن.ک: سید محمد رضا جلالى نائینى، تاریخ جمع قرآن کریم، ص87.
[3] این نظر را اکثریت اهل سنت پذیرفتهاند. [همان، صص51 - 19].
[4] ن.ک: سید عبدالوهاب طالقانى، علوم قرآن، ص 83 - سید على میلانى، التحقیق فى نفى التحریف عن القرآن الشریف، صص42 - 41 و ص46 - محمد هادى معرفت، صیانة القرآن من التحریف، ص34.
[5] ن.ک: سید محمد رضا جلالى نائینى، تاریخ جمع قرآن کریم، ص80.
[6] و از سر هوس سخن نمىگوید. این سخن بجز وحیى که وحى مىشود نیست. (نجم، 3 - 2).
[7] بى تردید، ما این قرآن را به تدریج نازل کردهایم، و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود. (حجر، 9).
[8] ن.ک: علامه طباطبائى، المیزان، ج12، ص 104 و ص106 و ص138.
[9] مهدى هادوى تهرانى، مبانى کلامى اجتهاد، صص 55 - 54.
[10] اقتباس از سؤال (۳۱۴ - سایت) (جمع قرآن).
[11] (ان القرآن کان على عهد رسول الله صلى الله علیه و آله مجموعا مؤ لفا على ما هو علیه الآن).
[12] مستدرک ، ج 2، ص 229، کتاب التفسیر.
[13] البیان ، ص 269 – 273.
[14] جمعت القرآن فقرات به کل لیله فبلغ النبى (ص ) فقال اقراه فى شهر، البیان ، ص 269 به نقل از الاتقان.
[15] نک: نگاهى به قرآن، سید على اکبر قرشى، مبحث ترکیب و ترتیب سوره های قرآن.
T
