پاسخ اجمالی
ام المؤمنین اوّلین بار در زمان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) با نازل شدن آیه 6 سوره احزاب درباره همسران آن حضرت نسبت به مؤمنان اصطلاح شده است. این که زنان رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) مادران امت اند، حکمی است شرعی و مخصوص آن حضرت. این حکم (تشبیه همسران پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) به مادران مؤمنان) تشبیه در بعضی از آثار مادری است نه همه آنها. از دلایل این حکم می توان به موارد زیر اشاره کرد:
اولاً: احترام نهادن به زنان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم )
ثانیاً: حرمت نهادن به شخص آن حضرت
ثالثاً: پیش گیری از سوء استفاده های برخی مغرضان که قصد داشتند بعد از مرگ رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) با ازدواج با همسران آن حضرت به مقاصد سیاسی و اهداف سوءشان برسند.
پاسخ تفصیلی
"ام المؤمنین"؛ یعنی مادر مؤمنان. این اصطلاح با نازل شدن آیه اولویت: "پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نسبت به مؤمنان از خود آنها سزاوارتر است و همسران او مادران آنها ]مؤمنان[ محسوب می شوند..."،[1] درباره زنان آن حضرت نسبت، به مؤمنان رایج شده است. خداوند در این آیه، زنان رسول خدا را به منزله مادر برای همه مؤمنان دانسته، البته مادر معنوی و روحانی. همان گونه که پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) پدر روحانی و معنوی امت است.
این حکم – که زنان پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) مادران امت اند – حکمی شرعی و مخصوص آن جناب است.[2] چنان که در سوره احزاب، برابری زنان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) با دیگر زنان نفی شده است: "ای زنان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم )، شما هم چون یکی از زنان معمولی نیستید".[3]
تشبیه همسران رسول خدا به مادران، تشبیه در بعضی از آثار مادری است، نه همه آنها؛ یعنی مادران نسبت به فرزندان خود حقوقی دارند و احکامی طرفینی بین آنها حکم فرماست که در این جا تمام آن احکام جاری نیست. در این جا فقط دو حکم که همان وجوب احترام و حرمت نهادن به زنان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و حرمت ازدواج با آنها باشد، جاری است. چرا که مادر به غیر از وجوب احترام و حرمت نکاح، آثار دیگری نیز دارد؛ مثلاً از فرزند خود ارث می برد و فرزند از او ارث می برد، نگاه کردن به روی او جایز است، با دخترانی که از شوهر دیگر دارد، نمی شود ازدواج کرد و ... . ولی همسران پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) به غیر از آن دو حکم (وجوب احترام و حرمت ازدواج) احکام دیگری ندارند. بنابراین، این حکم – تشبیه همسران رسول خدا به عنوان مادران مؤمنان – تأثیرش در دو مسئله است: الف: وجوب احترام، ب: حرمت ازدواج.[4]
این حکم اولاً: به جهت احترام نهادن به زنان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است. از آن جا که آنان همسران رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و به او منسوب بوده و در بین مسلمانان از احترام خاصی برخوردار بودند. بدیهی است که با دیگر زنان هم نوع خود فرق داشتند، چنان که قرآن کریم فرموده است. [5]
ثانیاً: احترام نهادن به شخصیت خود پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است. چنان که از شأن نزول آیه استفاده می شود تعدادی از مخالفان، به عنوان انتقام جویی و توهین به ساحت مقدس پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم )، قصد داشتند بعد از رحلت آن حضرت با همسرانش ازدواج کنند.
ثالثاً: پیش گیری از برخی سوء استفاده ها و توطئه های دشمنان که قصد داشتند بعد از مرگ رسول خدا با ازدواج با همسران آن حضرت، به مقاصد سیاسی و اهداف پلیدشان برسند. به عقیده استاد مطهری؛ سرّ ممنوعیت ازدواج زنان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) با اشخاص دیگر، این است که همسر بعدی از شهرت و احترام آن زن – که در میان مسلمان دارای احترام خاصی بود – سوء استفاده نکند و احیانا آن زنان ابزار عناصر خودخواه و ماجراجو در مسائل سیاسی و اجتماعی واقع نشوند.[6]
[1] "النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم و ازواجه امهاتم..."، احزاب، 6.
[2] طباطبائی، محمد حسین، المیزان (ترجمه فارسی)، ج 16، ص 414.
[3] "یا نساء النبی لستن کاحد من النساء..."، احزاب، 32.
[4] نک: تفسیر نمونه، ج 17، ص 207 - 205.
[5] احزاب، 32.
[6] مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 19، ص 431. همچنین جهت اطلاع بیشتر، رک: تفسیر المیزان، ج 16، آیات 1- 54 سوره احزاب؛ تفسیر نمونه، ج 17، همان آیات، ص406 و 405.
T
