آیا همانگونه که ثروتمندان در قرآن، توصیه به قرض دادن، پرداخت صدقه و ... شده‌اند، توصیه‌ای به افراد کم‌درآمد هم شده که تلاش خود را افزایش دهند؟

شیعه نیوز:
پرسش
کدام آیات در قرآن در مورد توازن بین فقر و غنا اشاره دارد؛ یعنی از یک طرف به اغنیا دستور داده که به فقرا کمک کنند، و از طرف دیگری به فقرا دستور داده که تلاش بیشتری کنند تا از فقر خلاصی یابند؟
پاسخ اجمالی
قرآن کریم برای برقراری تعادل و توازن میان فقر و غنا در جامعه، به مؤمنان دستور داده تا از طریق انفاق، سعی کنند شکاف طبقاتی را به حداقل برسانند. در این راستا در آیات فراوانی به تشویق انفاق کنندگان پرداخته است.
از سوی دیگر به انسان‌ها به طور عموم و مستضعفان و فقرا بویژه می‌گوید؛ از منابع طبیعی، زمین، معادن، دریاها که خداوند در اختیارتان قرار داده، با تلاش و کوشش به آباد کردن زمین‌ها و عمران و آبادانی و برداشت منابع از دل آنها نیازهایتان را برطرف کنید.

پاسخ تفصیلی
قرآن کریم برای برقراری تعادل و توازن میان فقر و غنا در جامعه، به مؤمنان دستور داده تا از طریق انفاق، سعی کنند شکاف طبقاتی را به حداقل برسانند. در این راستا در آیات فراوانی به تشویق انفاق کنندگان پرداخته، در تعدادی از آیات به آنها پاداش اخروی را بشارت داده، در برخی آیات هم، انفاق را از اوصاف پرهیزکاران برشمرده است. این آیات در قرآن در قالب الفاظ و واژه‌‌های مختلفی بیان شده است که در این‌جا چند آیه را به عنوان نمونه بیان می‌کنیم.
الف. آیاتی که در آنها از واژه‌های «انفاق»، «انفقوا»، «ینفقون» و... استفاده شده است.
1. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْض»؛[1] اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، از قسمت‌هاى پاکیزه اموالى که (از طریق تجارت) به دست آورده‌‏اید، و از آنچه از زمین براى شما خارج ساخته‏‌ایم (از منابع و معادن و درختان و گیاهان)، انفاق کنید.
2. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَة»؛[2] اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید! از آنچه به شما روزى داده‌‏ایم، انفاق کنید پیش از آن‌که روزى فرا رسد که در آن، نه خرید و فروش است (تا بتوانید سعادت و نجات از کیفر را براى خود خریدارى کنید)، و نه دوستى (و رفاقت‌هاى مادى سودى دارد).
3. «وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَة»؛[3] و از آنچه به آنها روزى داده‏‌ایم، در پنهان و آشکار، انفاق مى‌‏کنند.
4. «وَ ما لَکُمْ أَلاَّ تُنْفِقُوا فی‏ سَبیلِ اللَّه»؛[4]چرا در راه خدا انفاق نکنید!
5. در اوصاف پرهیزکاران «الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُون»؛[5] (پرهیزکاران) کسانى هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‏] ایمان مى‌‏آورند و نماز را برپا مى‌‏دارند و از تمام نعمت‌ها و مواهبى که به آنان روزى داده‏‌ایم، انفاق مى‌‏کنند.
6. «الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِم وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون»؛[6] آنها که اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق مى‌‏کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است، نه ترسى بر آنها است، و نه غمگین مى‌‏شوند.
ب. قرآن کریم از سویی دیگر تصریح می‌‌فرماید که برای فقرا، ایتام و محرومان جامعه، در اموال ثروت‌‌مندان حقوقی قرار داده، و از این راه به اغنیا دستور می‌دهد در جهت فقر زدایی و بر طرف کردن فاصله طبقاتی تلاش کنند.
1. «وَ الَّذینَ فی‏ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ* لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ»؛[7] و آنها که در اموالشان حق معلومى است، براى تقاضا کننده و محروم.
2. «وَ الَّذینَ فی‏ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ»؛[8] و آنها که در اموالشان حق معلومى است.
بعضى از مفسران معتقدند: مراد از «حق معلوم» چیزى غیر از زکات است که انسان بر خود لازم مى‌کند که به نیازمندان کمک کند. [9] شاهد این تفسیر، روایتی است که از امام صادق(علیه السلام ) نقل شده است. وقتى از تفسیر این آیه سؤال کردند که آیا این چیزى غیر از زکات است؟ فرمود: «آرى این درباره کسى است که خداوند ثروت و مالى به او مى‏‌بخشد و او به مقدار هزار یا دو هزار یا سه هزار یا بیشتر و کمتر از آن جدا کرده و با آن صله رحم مى‌‏کند و مشقت و تنگ‌دستی را از قوم و قبیله خود بر مى‌‏دارد».[10]
3. « إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکین... »؛[11] صدقات براى فقیران و مسکینان است.
فقرا طبقات محرومى هستند که درآمدشان نسبت به هزینه‌‏شان - آن‌چنان که در عرف متداول است- کفاف نکند، و مساکین بینوایانى هستند که فقر و عجز آنان را از به دست آوردن روزى بازداشته است.
ج. قرآن کریم در آیاتی نیز فقرای خویشتن‌دار را در ستایش می‌کند؛ فقرایی که به دلایلی مانند شرکت در جهاد از کسب مال و سرمایه بازمانده‌اند، و طبع بلند آنها مانع از درخواست‌شان می‌شود. در این‌گونه موارد نیز قرآن به مؤمنان سفارش کرده تا نسبت به برطرف نمودن نیاز فقیران اقدام نمایند.
1. «لِلْفُقَراءِ الَّذینَ أُحْصِرُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلیمٌ »؛[12](انفاقِ شما، مخصوصاً باید) براى نیازمندانى باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته‌‏اند (و توجّه به آیین خدا، آنها را از وطن‌هاى خویش آواره ساخته و شرکت در میدانِ جهاد، به آنها اجازه نمى‏‌دهد تا براى تأمین هزینه زندگى، دست به کسب و تجارتى بزنند) نمى‌‏توانند مسافرتى کنند (و سرمایه‏‌اى به دست آورند) و از شدّت خویشتن‏ دارى، افراد ناآگاه آنها را بى‌‏نیاز مى‏‌پندارند، امّا آنها را از چهره‌‏هایشان مى‌‏شناسى و هرگز با اصرار چیزى از مردم نمى‌‏خواهند. (این است مشخّصات آنها!) و هر چیز خوبى در راه خدا انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است.
2. «وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه»؛[13]و کسانى که امکانى براى ازدواج نمى‌‏یابند، باید پاک‌دامنى پیشه کنند تا خداوند از فضل خود آنان را بى‏‌نیاز گرداند.
د. راه‌کاری که قرآن کریم در برطرف کردن نیاز انسان‌ها به طور عموم و مستضعفان و فقرا بویژه ارائه می‌دهد؛ این است که آنها را به بهره برداری از منابع طبیعی که خداوند در اختیارشان قرار داده تشویق می‌کند، تا از راه تلاش با آباد کردن زمین‌ها و عمران و آبادانی به رفع نیازهایشان اقدام نمایند.
1. «هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فی‏ مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ»؛[14] او کسى است که زمین را براى شما رام کرد، بر شانه‌‏هاى آن راه بروید و از روزی‌هاى خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوى او است.
2. «أَمَّا السَّفینَةُ فَکانَتْ لِمَساکینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفینَةٍ غَصْبا»؛[15] اما آن کشتى مال گروهى از مستمندان بود که با آن در دریا کار مى‌‏کردند و من خواستم آن‌را معیوب کنم (چرا که) پشت سرشان پادشاهى (ستمگر) بود که هر کشتى (سالمى) را بزور می‌گرفت.
3. «یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فیها»؛[16] اى قوم من! خدا را پرستش کنید، که معبودى جز او براى شما نیست! او است که شما را از زمین آفرید، و آبادى آن را به شما واگذاشت.
البته، همان‌گونه که بیان شد، عده‌ای از مردم به دلایلی؛ مانند شرکت در جهاد، یا فعالیت‌های اجتماعی، یا هجرت، مجبور به ترک سرزمین‌های خود شدند در نتیجه از کسب مال و سرمایه بازمانده‌اند، و یا با تلاش و کوشش به هر دلیلی با از دست دادن سرمایه اصلی خود، نتوانستند گلیم خویش را از آب بکشند؛ لذا اینان تحت عنوان فقیر و مسکین باقی مانده‌اند که بر طرف نمودن نیازهای زندگی‌شان بر عهده افراد متمول و نهادهای متکفل حمایت از فقرا است.

[1]. بقره، 267.
[2]. همان، 254.
[3]. رعد، 22.
[4]. حدید، 10.
[5]. بقره، 3.
[6]. همان، 274.
[7]. معارج، 24- 25.
[8]. همان، 24.
[9]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏25، ص 32، دار الکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۷۴ش.
[10]. تفسیر نور الثقلین، عروسى حویزى، عبد على بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق، رسولى محلاتى، سید هاشم، ج ‏5، ص 417، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415ق. «هو الرجل یؤتیه اللَّه الثروة من المال، فیخرج منه الالف و الالفین و الثلاثة آلاف و الاقل و الاکثر، فیصل به رحمه، و یحمل به الکل عن قومه».
[11]. توبه، 60.
[12]. بقره، 273.
[13]. نور، 33.
[14]. ملک، 15.
[15]. کهف، 79.
[16]. هود، 61.
آیات مرتبط

سوره البقرة (3) : الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ
سوره البقرة (195) : وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ۛ وَأَحْسِنُوا ۛ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ
سوره البقرة (254) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ ۗ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ
سوره البقرة (267) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ ۖ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ
سوره البقرة (270) : وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ ۗ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ
سوره البقرة (273) : لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا ۗ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ
سوره البقرة (274) : الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ
سوره النساء (39) : وَمَاذَا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ ۚ وَكَانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيمًا
سوره التوبة (60) : إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۖ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
سوره هود (61) : وَإِلَىٰ ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا ۚ قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَٰهٍ غَيْرُهُ ۖ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ ۚ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ
سوره الرعد (22) : وَالَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولَٰئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ
سوره الكهف (79) : أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا
سوره النور (33) : وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّىٰ يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ۗ وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْرًا ۖ وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ ۚ وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۚ وَمَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِكْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِيمٌ
سوره فاطر (29) : إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ
سوره الذاريات (19) : وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ
سوره الحديد (7) : آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ ۖ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ
سوره الحديد (10) : وَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ ۚ أُولَٰئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا ۚ وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَىٰ ۚ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ
سوره الحديد (18) : إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ
سوره المنافقون (10) : وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَىٰ أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ
سوره التغبن (16) : فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنْفِقُوا خَيْرًا لِأَنْفُسِكُمْ ۗ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
سوره الملك (15) : هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ ۖ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ
سوره المعارج (24) : وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ
سوره المعارج (25) : لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ
سوره المزمل (20) : إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَىٰ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ ۚ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ ۚ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ ۖ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ۚ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَىٰ ۙ وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ۙ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۖ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ ۚ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا ۚ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا ۚ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

T