پرسش
با سلام و احترام؛ در آیه 3 سوره ممتحنه آمده است: «لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ». با توجه به این آیه:1. مگر این‌طور نیست که اولاد صالح باعث می‌شوند پدر و مادر فوت شده در عالم برزخ از کارهای خوبی که انجام می‌دهند بهره‌مند شوند؟ و همین‌طور بعضا در قیامت؟ 2. مگر در بعضی روایات و آیات قرآن نیامده - البته تفسیر آیات - در قیامت حسرت بعضی جهنمیان دو برابر میشود زمانی که می‌بینند با اموال حرامی که به دست آورده‌اند وراثشان به بهشت می‌روند؟ 3. ولی بعضی وراث دیگر برای برخی جهنمیان که با اموال حرام پدر و مادرشان معصیت خدا را کرده‌اند عذاب اینها مضاعف میشود؟ پس چطور آیه 3 سوره ممتحنه این‌طور تفسیر می‌کند و همه خانواده را غیر مرتبط می‌داند؟!
پاسخ اجمالی
آیات فراوانی وجود دارند که بی‌فایده‌بودن نسبت‌های فامیلی را در آخرت اعلام می‌کنند. به عنوان نمونه در آیه‌ای می‌خوانیم: هرگز بستگان و فرزندانتان روز قیامت سودى به حالتان نخواهند داشت! روز قیامت میانتان جدایی افکنده خواهد شد و ...،[1] این آیه اشاره به افرادی مانند «حاطب بن ابى بلتعه» دارد که اسرار مسلمانان را در اختیار مشرکان مکه قرار می‌داد و وقتی پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) از او می‌پرسید؛ چرا اسرار مسلمانان را در اختیار دشمنان قرار می‌دهی؟ می‌گفت: خویشاوندان و بستگانى در مکه دارم که در دست کفار گرفتارند، مىترسم آسیبى به آنها برسانند، خواستم از این طریق آنها را حفظ کنم.[2]
خداوند در این آیه می‌فرماید کسانی که برای نفع رساندن به فرزندان و بستگان کافر و مشرک خود، به مسلمانان خیانت می‌کنند، بدانند که این بستگان کافر در روز حساب هیچ دردی از آنها دوا نخواهند نمود. بدیهی است که فرزندان و بستگان مؤمن انسان مشمول این آیه نخواهند شد.
در همین ارتباط، مفسران معتقدند؛ جمله «لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ»، در صدد رفع این توهم است که ممکن است کسی فکر کند دوستى با مشرکان برای حفظ فرزندان و بستگان نباید اشکال داشته باشد. در حالی‌که آیه شریفه پاسخ مىدهد، اگر حفظ ارحام به قیمت عذاب دوزخ برایتان تمام شود؟ قطعاً و عقلاً نباید در صدد حفظ آنان برآیید؛ به دلیل آنکه فرزندان و بستگان که برای حفظ آنان امروز با دشمنان خدا دوستى کردید، در روزى که کیفر معصیت و اعمال زشت خود را مىبینید، به درد شما نمىخورند، و دردى از شما دوا نمىکنند.[3]
«یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ» یعنى روز قیامت خداى تعالى با از کار انداختن اسباب دنیوى، میان انسانها جدایى می‌اندازد و این در حقیقت دلیلى است بر این‌‌که در قیامت انسانها که از یکدیگر جدا می‌شوند و پیوندها به کلى بریده میشود و سودى برای همدیگر نخواهند داشت؟!
«وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ». این جمله تمام کننده جمله «لَنْ تَنْفَعَکُمْ» و در حقیقت تأکید آن است. معنایش این است که روز قیامت أرحام و اولاد، شما را در برطرف کردن آثار این خیانت و امثال آن، کمک نخواهند کرد، و خدا بدانچه می‌کنید بینا است؛ چیزى بر او پوشیده نیست؛ به عظمت این خیانت شما آگاه است، و خواه ناخواه شما را بر آن مؤاخذه خواهد نمود.[4]
مشابه این مضمون را قرآن در آیه‌ای دیگر چنین بیان می‌دارد: «کسانى که کافر شدند، هرگز نمی‌توانند در پناه اموال و فرزندانشان، از مجازات خدا در امان بمانند»![5]
واضح است که رها‌کردن دین و فروختن آن به دنیای فرزندان و بستگان، خطای بزرگی است که نتیجه ناگوار آن در قیامت قابل مشاهده خواهد بود: «فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ»؛[6] هنگامى که در «صور» دمیده شود، هیچ‌یک از پیوندهاى خویشاوندى میان آنها در آن روز نخواهد بود.[7]
با توجه به آنچه بیان شد، انسان نباید چنین تصور کند که می‌تواند در قیامت از فرزندان و بستگان خود مانند دنیا کمک خواسته و از بحران‌ها خلاصی یابد زیرا هیچ موردی در قیامت یافت نخواهد شد که فردی تنها به دلیل کمک فرزندان و بستگانش از عذاب جهنم رهایی یابد و آیات فوق می‌گویند که حمایت از فرزندان و بستگان ناخلف برای افراد با ایمان در قیامت هیچ سودی نخواهد داشت، اما این بدان معنا نیست که مؤمنانی که به هر نحو به هم وابسته هستند بعد از مرگ، نمی‌توانند هیچ نقشی در حمایت از هم ایفا کنند بلکه به عنوان نمونه در برخی روایات تصریح شده که فرزندان صالح به عنوان باقیات صالحات در اعمال انسان نقش دارند.[8]
این روایات با آن آیات ناهمگون نیستند زیرا همانگونه که گفته شد مجرد نسبت فامیلی، نقشی در منفعت و یا ضرر رساندن به انسان ندارد، بلکه آنچه که از طریق فرزندان و بستگان در عالم برزخ و قیامت نصیب انسان میشود، به نحوی بازتاب کارهای خود انسان است. به عنوان نمونه، فردی که فرزند خوبی تربیت کرده و به عنوان باقیات صالحات از خود به جای گذاشته، خوراک و پوشاک یکی از بستگان مجاهدش را تهیه کرده که بعدها در راه حق به شهادت رسیده و ... در حقیقت نتیجه سال‌ها زحمت خودش را می‌بیند که از این طریق به او می‌رسد، نه آنکه مجرد وابستگی نسبی به فرزند و فامیلش موجب نجات او شده باشد.
البته و با این وجود، روز قیامت صحنهاى هول انگیز است که – به ویژه در ابتدای آن و قبل از پایان حسابرسی – همه از هم فرار مىکنند، هم چنان‌که قرآن کریم فرمود: «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ».[9] روزی که فرد از برادر، مادر، پدر، همسر و فرزندانش می‌گریزد زیرا هرکدامشان درگیر حسابرسی شخصی خود می‌باشند.
[1]. ممتحنه، 3. «لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ».
[2]. ر. ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج 9، ص 404- 405، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[3]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، ص 229، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
[4]. همان، ج 19، ص 230.
[5]. آل عمران، 116.
[6]. مؤمنون، 101.
[7]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، ص 229.
[8] . إِذَا مَاتَ ابْنُ آدَمَ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلَّا عَنْ ثَلَاثٍ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ وَ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ بَعْدَهُ وَ صَدَقَةٍ جَارِیَة.
[9]. عبس، 34- 37.
آیات مرتبط
سوره آل عمران (10) : إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ
سوره آل عمران (116) : إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا ۖ وَأُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۚ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
سوره الأنفال (28) : وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ
سوره المؤمنون (101) : فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَاءَلُونَ
سوره لقمان (33) : يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَاخْشَوْا يَوْمًا لَا يَجْزِي وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَيْئًا ۚ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ ۖ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ
سوره سبأ (37) : وَمَا أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنَا زُلْفَىٰ إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُولَٰئِكَ لَهُمْ جَزَاءُ الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِي الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ
سوره المجادلة (17) : لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا ۚ أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
سوره الممتحنة (3) : لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ ۚ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ ۚ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ
سوره المنافقون (9) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ ۚ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ
سوره التغبن (14) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ ۚ وَإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ
سوره التغبن (15) : إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ ۚ وَاللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ
سوره عبس (34) : يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ
سوره عبس (35) : وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ
سوره عبس (36) : وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ
سوره عبس (37) : لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ
T
