شب قدر در برخی روایات به حضرت فاطمه( سلام الله علیها ) تفسیر شده است. با توجه به عبارت «ما أدراک» در مورد شب قدر، آیا پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز فاطمه( سلام الله علیها ) را نشناخته بود؟!

شیعه نیوز:

پرسش
در روایت آمده است که؛ «هر کس حضرت فاطمه( سلام الله علیها ) را درک کند شب قدر را درک کرده است»، و در قرآن آمده که خداوند به رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌گوید: «و ما ادراک ما لیلة القدر»، این را توضیح دهید؟ یعنی رسول خدا هم مقام حضرت فاطمه را درک نمی‌کند؟ مگر مقام حضرت فاطمه پایین‌تر نیست؟
پاسخ اجمالی
عبارت «ما ادراک» لزوماً همه جا به معنای ندانستن نیست، بلکه در مواقعی بیانگر عظمت است؛ یکی از آن موارد، آیه شریفه «وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ»[1] می‌باشد که براى بیان عظمت شب قدر است؛[2] اشاره به اهمیت و بزرگى و شرافت شب قدر است که چه اندازه اهمیت و شرافت دارد؛ همان شرافتى که قرآن بر سایر کتب آسمانى دارد، و دین اسلام بر سایر ادیان، و پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) بر سایر انبیاء، و مؤمن بر سایر طبقات دارد که قابل مقایسه نیست، همین نحو شب قدر بر سایر شب‌ها دارد.[3]
با این‌که برخی از مفسران[4] و علمای ادبیات عرب،[5] مای موجود در «ما ادراک» را مای نافیه ندانسته‌اند، بلکه آن‌را اسم استفهام می‌دانند (یعنی: «و تو چه می‌دانى شب قدر چیست؟»)؛ ولی به هر حال این تعبیر نشان می‌دهد که عظمت شب قدر به اندازه‌ای است که حتى پیغمبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) با آن علم وسیع و گسترده‌اش قبل از نزول این آیات به آن واقف نبود.[6] سپس براى پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) مقام شب قدر را بیان کرد و فرمود: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»؛[7] «شب قدر بهتر از هزار ماه است».
با استناد به روایات؛ وجود مقدّس فاطمه زهرا( سلام الله علیها )، حقیقت و باطن لیلة القدر (شب قدر) است؛ و معرفت آن‌حضرت، هم‌طراز درک شب قدر معرفی شده است:
از امام صادق( علیه السلام ) درباره تفسیر «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» پرسیده شد، آن‌حضرت فرمود: «معناى کلمه "لیلة" فاطمه و معناى کلمه "قدر" یعنى خدا، پس کسى که فاطمه را آن‌طور که باید و شاید بشناسد لیلة القدر را درک نموده است».[8]
در روایتی دیگر چنین آمده است: مردی نصرانی خدمت امام کاظم( علیه السلام ) آمد و تفسیر باطن این آیات را جویا شد: «حم، سوگند به این کتاب روشنگر، که ما آن‌را در شبى پر برکت نازل کردیم؛ ما همواره انذارکننده بوده‏ایم! در آن شب هر امرى بر اساس حکمت (الهى) تدبیر و جدا مى‏گردد»؛[9] امام( علیه السلام ) در پاسخ فرمودند: «حم»، محمّد( صلی الله علیه و آله و سلم ) و «کتاب مبین»، علی( علیه السلام ) و «اللیلة»، فاطمه( سلام الله علیها ) است.[10]
درباره رابطه میان شب قدر و حضرت فاطمه( سلام الله علیها ) می‌توان گفت:
دلیل نام‌گذاری حضرت زهرا( سلام الله علیها ) فاطمه در روایتی این‌طور عنوان شده است: «إِنَّمَا سُمِّیَتْ فَاطِمَةُ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا»؛[11] «نام فاطمه را فاطمه نهادند برای این‌که آفریدگان بریده و جدا شدند از کُنه معرفتش»؛ یعنی حقیقت وجود فاطمه مانند شب قدر پنهان است و کُنه ذات فاطمه( سلام الله علیها ) قابل معرفت برای همه آفریدگان نیست. اما عده‌ای از خواص خلق که پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل‌بیت عصمت و طهارت( علیه السلام ) هستند که می‌دانند لیلة القدر چیست و مقام فاطمه را هم درک می‌کنند.
بنابراین، این روایت به معنای آن نیست که هیچ انسانی نمی‌تواند مقام فاطمه( سلام الله علیها ) را بشناسد؛ بلکه انسان کامل می‌تواند مقام انسان کامل را بشناسد، پس پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) به عنوان انسان کامل و برترین مخلوق خداوند مقام شامخ فاطمی را درک کرده است.
البته، اگر نخواهیم معرفت مقام حضرت فاطمه( سلام الله علیها ) را منحصر به پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) و ائمه اطهار( علیه السلام ) کنیم؛ می‌توان گفت معرفت مقام مطهر فاطمه زهرا( سلام الله علیها ) دارای مراتبی است. عده‌ای از اولیای الهی بخشی از آن‌را درک می‌کنند، اما معرفت و درک عمیق‌تر آن مخصوص پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) و ائمه( علیه السلام ) است و هر مقداری که مقام فاطمه زهرا( سلام الله علیها ) درک شود به همان مقدار لیلة القدر هم درک می‌شود.‌[12]

[1]. قدر، 2.
[2]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ‏10، ص 385، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛ طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏20، ص 332، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق؛ اندلسی، ابو حیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج ‏10، ص 514، بیروت، دار الفکر، 1420ق؛ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج ‏5، ص 283، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420ق.
[3]. طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏14، ص 179، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1378ش
[4]. شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، ج ‏4، ص 832، تهران، دفتر نشر داد، چاپ اول، 1373ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏27، ص 182، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش؛ قاسمی، محمد جمال الدین، محاسن التأویل، ج ‏9، ص 516، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1418ق.
[5]. دعاس، حمیدان، قاسم، اعراب القرآن الکریم، ج ‏3، ص 459، دمشق، دارالمنیر، دارالفارابى، چاپ اول، 1425ق؛ درویش، محیى الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج ‏10، ص 537، سوریه، دارالارشاد، چاپ چهارم، 1415ق.
[6]. تفسیر نمونه، ج ‏27، ص 183.
[7]. قدر، 3.
[8]. کوفى، فرات بن ابراهیم‏، تفسیر فرات الکوفی، ص 581، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی‏، چاپ اول‏، 1410ق.
[9]. دخان، 1 – 4.
[10]. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 2، ص 547، دار الحدیث، قم، چاپ اول ‏1429ق.
[11]. تفسیر فرات الکوفی، ص 581.
[12]. از آن‌جایی که این احادیث دارای مضامین و حقایق بلند معرفتی است؛ برای آگاهی بیشتر از آن ر. ک: حسن زاده آملى‏، حسن، هزار و یک کلمه‏، ج ‏2، ص 372 – 376، قم، بوستان کتاب‏، چاپ سوم‏، 1381ش.

آیات مرتبط

سوره الدخان (3) : إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ ۚ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ
سوره القدر (1) : إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ
سوره القدر (2) : وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ
سوره القدر (3) : لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ

T