پرسش
در آیه 162 سوره مبارکه نساء عبارت «المقیمین الصلاة و المؤتون الزکاة» آمده است. در مورد قواعد دستوری این عبارت توضیح دهید؟
پاسخ اجمالی
در پاسخ ابتدا باید به این نکته توجه داشت که در زبان عربی، این تنها فعل نیست که دارای فاعل و مفعول می‌باشد، بلکه برخی اسم‌های مشتق نیز با داشتن برخی شرایط، می‌توانند مانند فعل، در اسم‌های دیگر عمل کرده و آنها را به عنوان فاعل یا مفعول و یا دیگر معمول‌ها، به خود وابسته سازند. برخی ادیبان این نوع اسم‌های عمل‌کننده را تا هفت مورد شمارش کرده‌اند:
1. اسم فعل: مانند هیهاتَ.
2. مصدر: مانند اطعام در آیه «اطعام فِی یَوْم ذِی مسغبة یَتِیماً»، که «یتیماً» مفعول «اطعام» است.
3. اسم فاعل: که در صورت داشتن «ال» بدون شرط عمل می‌کند و اگر «ال» نداشته باشد، به شرط اینکه مربوط به زمان حال یا آینده باشد و نیز مسبوق به نفی یا استفهام باشد و یا خبر برای مبتدأ و یا موصوف قرار بگیرد، عمل می‌کند.
4. صیغه مبالغه.
5. اسم مفعول: این اسم، نیاز به یک اسم مرفوع دارد به عنوان نائب فاعل و گاه می‌تواند مفعول دوم منصوبی هم بگیرد.
6. صفت مشبهه: این اسم به صورت فعل لازم عمل کرده و مفعول نمی‌گیرد.
7. اسم تفضیل.[1]
در همین راستا، واژه «المقیمین»، اسم فاعلی است که همراه با «ال» آمده؛ لذا بدون داشتن هیچ شرطی، می‌تواند عمل کند و فاعلش(ضمیر مستتر هُمْ) را رفع و مفعولش(الصّلاةَ) را نصب دهد؛ از این‌رو، نصب «الصلاة» را می‌توان به این دلیل دانست که مفعول به برای «المقیمین» واقع شده است.[2]
اما در اینکه چرا خود «المقیمین» با آن‌که ظاهراً عطف به مرفوع بوده و کلمه مرفوع دیگری نیز به او عطف شده، منصوب خوانده می‌شود و نقش آن چیست، باید گفت:
1. برخی از قراء، این کلمه را همان «المقیمون» خوانده‌اند که بر اساس این قرائت، عطف صحیح بوده و اشکال از اساس دیگر وجود نخواهد داشت. گفته می‌شود که ابن مسعود نیز چنین قرائتی داشت. [3]
2. بیشتر قاریان، همان قرائت مشهور و معروف «المقیمین» را پذیرفته و آن‌را بدون اشکال می‌دانند. البته دو توجیه برای آن ذکر شده است:
الف) «المقیمین» عطف به «ما اُنزل الیک» بوده و به همین جهت از لحاظ اعراب، مجرور است و معنایش این می‌شود: ایمان دارند به آنچه بر پیامبر نازل شده است و ایمان دارند به مذهب و دین کسانی که نماز بپا می‌دارند.[4]
ب) برخی از ادیبان عرب؛ مانند سیبویه دلیل نصب این کلمه را نوعی تأکید و تعظیم دانسته و آن‌را منصوب به فعل مقدرّ می‌دانند. به عبارتی «المقیمین» مفعولٌ به برای فعل محذوفی شده تا با منصوب شدن، به صورت متمایزی در متن خودنمایی و توجه مخاطبان را به خود جلب کند و نشانگر تأکید و ستایش محتوای خود باشد که به عنوان نمونه در این آیه، نمازگزاران از جایگاه بسیار ویژه‌ای در میان مؤمنان برخوردارند. در این تفسیر، واو در «و المقیمین» حرف عطف نبوده، بلکه نشانگر آغاز جمله‌ای معترضه است.
مفسران برای تأیید این ادعا، اشعاری را از شاعران عرب به عنوان شاهد ذکر کرده‌اند که دقیقاً با همین ترتیب و ترکیب نحوی سروده شده تا نشانگر تأکید ویژه‌ای بر این متن متفاوت باشد:
لا یبعدن قومی الذین هم سم العداة و آفة الجزر
النازلین بکل معترک و الطیبون معاقد الأزر. [5]
[1]. ابن هشام، عبدالله بن یوسف، شرح قطر الندی، ص 255، قاهره، بی‌نا، چاپ یازدهم، 1383ق.
[2]. صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج 6، ص 238، دمشق، بیروت، دار الرشید، مؤسسة الإیمان، چاپ چهارم، 1418ق.
[3]. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، ج 2، ص 416، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1419ق.
[4]. سیرافى، حسن بن عبد الله، شرح کتاب سیبویه، ج 2، ص 395، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
[5]. ر. ک: درویش محی الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج 2، ص 379-380، دمشق، دار الإرشاد، چاپ چهارم، 1415ق.
آیات مرتبط
سوره النساء (162) : لَٰكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ ۚ وَالْمُقِيمِينَ الصَّلَاةَ ۚ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ أُولَٰئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْرًا عَظِيمًا
T
