تأکید امیرالمومنین (ع) بر مراقبه و محاسبه

شیعه نیوز: امیر مؤمنان علی علیه السلام پیوسته بر مراقبه و محاسبه تأکید می کرد و تلاش می نمود مردمان را بدان برانگیزد، چنانکه می فرمود: "فحاسب نفسک لنفسک، فان غیرها من الأنفس لها حسیب غیرک / پس حساب نفس خود گیر که دیگران را حسابرسی است.”

مادام که انسان مالک خود نباشد، در تملک دیگران و بی هویت است، در حالی که خدای متعال آدمی را بنده هیچ کس و هیچ چیز قرار نداده است تا با آزادگی به سوی او سیر کند و به کمالات الهی متصف و ربانی شود. تأکید بر مراقبه و محاسبه، در این جهت اساسی در تربیت آدمی است، چنانکه امیر مؤمنان علیه السلام)فرموده است: "قیدوا أنفسکم بالمحاسبه، و املکوها بالمخالفه / نفسهای خود را با محاسبه در بند بکشید و با مخالفت (هوا و هوس) خود، آنها را مالک شوید.”
"مشرب مهر، روشهای تربیت در نهج البلاغه” عنوان کتابی است به قلم دکتر مصطفی دلشاد تهرانی، پژوهشگر دینی. در این کتاب مولف کوشیده است تربیت نفس و رسیدن به صلح و آرامش درون را از منظر امام علی علیه السلام در نهج البلاغه بازگو کند و روش مراقبت از نفس در برابر هر آنچه درون آدمی را به آشوب و ویرانی می کشاند بازگو کند اما با این همه در اثنای بحث گاه از بزرگان معاصر یا آیات و روایات هم بهره برده تا بحث خود را کامل تر به روی علاقمندان عرضه کند. آنچه در ادامه می آید سلسله بحث هایی در این باره است.

وقتی سخن از مراقبه و محاسبه است
مراقبه به معنای خود را پاس داشتن و مراقب خود بودن، و محاسبه به معنای رسیدگی به حساب خویش و حسابخواهی و حسابرسی است و از آنجا که آدمی پیوسته در معرض اشتباه و گناه، و تباهی و پلیدی است، لازم است خود حریم حقیقت خویش را پاس دارد و به حساب خویش توجه نماید تا از فرو لغزیدن خود جلوگیری نماید یا در صورت لغزش به سرعت باز آید و جبران سازد، که اگر آدمی خود بدین روش به اصلاح خود نپردازد، کسی نتواند او را اصلاح نماید. امیر مؤمنان علی علیه السلام در این باره چنین یاد آور شده است: "عباد الله، زنوا أنفسکم من قبل أن توزنوا، حاسبوها من قبل أن تحاسبوا، و تنفسوا قبل ضیق الخناق، و انقادوا قبل عنف السیاق، و اعلموا أنه من لم یعن علی نفسه حتی یکون له منها واعظ و زاجر، لم یکن له من غیرها لا زاجر و لا واعظ /
بندگان خدا! (کردار و گفتار) خود را بسنجید، پیش از آنکه آن را بسنجد، و حساب نفس خویش را برسید، پیش از آنکه به حسابتان برسند. (فرصت را غنیمت دانید) پیش از آنکه مرگ گلویتان را بگیرد و نفس کشیدن نتوانید. رام و گردن نهاده – به راه راست روید – پیش از آنکه به سختی رانده شوید. و بدانید آن کس که نتواند خود را پند دهد تا از گناه باز دارد، دیگری را نیابد تا این کار را برای او به جای آرد.”

مراقبه و محاسبه در تربیت عهده دار چه نقشی هستند؟
مراقبه و محاسبه روشی است برای حفظ حقیقت آدمی و ارزشهای والای انسانی و تداوم عمل ایمانی و بازگشت از اشتباهها و گناهها و تصحیح به موقع کردارها و رفتارها. همچنان که آیه شریفه می فرماید: "یا أیها الذین آمنوا علیکم أنفسکم/ ای کسانی که ایمان آورده اید، بر شما باد (نگاهداشت) خویشتنی.”

انسان برای سیر درست در جهت کمال مطلق، نیازمند مرزبانی خویش است، زیرا هیچ چیز مانند دریده شدن حریمهای حقیقت آدمی، تباهگر فرد و جامعه نیست. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرموده است: "من حاسب نفسه ربح، و من غفل عنها خسر / آن که حساب نفس خود کرد سود برد، و آن که از آن غافل ماند زیان دید.”
غفلت و ظلمت آفات اساسی شکوفایی حقیقت آدمی است و روش مراقبه و محاسبه راهی است برای جلوگیری از فرو رفتن در غفلت و راهی برای بازگشت از ظلمت؛ و از این رو در به سامان آوردن آدمی بسیار مؤثر است، چنانکه از امیر مؤمنان علیه السلام روایت شده است: "ثمره المحاسبه صلاح النفس/ ثمره و نتیجه (مراقبه و) محاسبه نفس به صلاح و سامان آوردن خویش است.” بنابراین نباید از این روش غفلت ورزید و خود را از ثمرات تربیتی آن محروم نمود.

تأکید امیرالمومنین (ع) بر مراقبه و محاسبه
امیر مؤمنان علی علیه السلام پیوسته بر مراقبه و محاسبه تأکید می کرد و تلاش می نمود مردمان را بدان برانگیزد، چنانکه می فرمود: "فحاسب نفسک لنفسک، فان غیرها من الأنفس لها حسیب غیرک / پس حساب نفس خود گیر که دیگران را حسابرسی است.”
مادام که انسان مالک خود نباشد، در تملک دیگران و بی هویت است، در حالی که خدای متعال آدمی را بنده هیچ کس و هیچ چیز قرار نداده است تا با آزادگی به سوی او سیر کند و به کمالات الهی متصف و ربانی شود. تأکید بر مراقبه و محاسبه، در این جهت اساسی در تربیت آدمی است، چنانکه امیر مؤمنان علیه السلام)فرموده است: "قیدوا أنفسکم بالمحاسبه، و املکوها بالمخالفه / نفسهای خود را با محاسبه در بند بکشید و با مخالفت (هوا و هوس) خود، آنها را مالک شوید.”

آداب مراقبه و محاسبه چیست؟
به منظور اینکه مراقبه و محاسبه به درستی و بر اساس سامانی مناسب صورت گیرد برای آن آدابی بر شمرده و مراحلی تنظیم نموده اند که عبارت است از: "مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه.”

مشارطه در لغت به معنای شرط کردن با کسی است، و در اصطلاح اهل سلوک عبارت از آن است که انسان برای اصلاح خویش عزم نماید و با خود شرط کند که مرزهای الهی را پاس بدارد و خلاف عهد و پیمان الهی عمل نکند و موجبات خشم خداوند را فراهم نسازد و در اطاعت حق کوتاهی نورزد و تا آنجا که برایش ممکن است به خیر و نیکی اقدام نماید؛ و گفته اند که بهتر است که این عمل در آغاز روز باشد. امام خمینی رحمه الله در این باره می نویسد: "مشارطه آن است که در اول روز مثلا با خود شرط کند که امروز بر خلاف فرموده خداوند تبارک و تعالی رفتار نکند. و این مطلب را تصمیم بگیرد. و معلوم است یک روز خلاف نکرده امری است خیلی سهل؛ انسان می تواند به آسانی از عهده بر آید. تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما، ببین چقدر سهل است. ممکن است شیطان و جنود آن ملعون بر تو این امر را بزرگ نمایش دهند، ولی این از تلبیسات آن ملعون است، او را از روی واقع و قلب لعن کن، و اوهام باطله را از قلب بیرون کن، و یک روز تجربه کن، آن وقت تصدیق خواهی کرد. حقیقت مشارطه تجدید عهد با خداست و اینکه انسان با خود تعهد کند که دیگر عهد الهی را فراموش نکند و در پیمان فطرت خیانت روا ندارد، زیرا همه تباهیها از فراموش کردن و پشت کردن به عهد الهی و پیمان فطرت است.”