شیعه نیوز: فرزندخوانده کسی است که دیگری (غیر از پدر و مادر واقعی) او را به فرزندی پذیرفته باشد. بر اساس فرزندخواندگی، رابطه خاصی میان فرزندخوانده و پدرخوانده و مادرخوانده به وجود می‌آید.
در اصطلاح فقهی، فرزندخواندگی این است که شخص بر اساس ادعا و بدون دلیلی برای اثبات فرزندی، فرزند دیگری را فرزند واقعی خود بگیرد؛ چه این فرزند، نسبتش با والدینش ناشناخته باشد، مانند بچه سرراهی یا معلوم باشد، مثل بچه یتیم. نزول آیاتی درباره فرزندخواندگی، نشان می‌دهد که در عصر نزول قرآن نیز فرزندخواندگی رواج داشته است.
قرآن، در دو جا با جمله «شاید به ما سودی برساند یا او را به فرزندی بپذیریم» به سابقه این موضوع در پیش از اسلام اشاره می‌کند. مورد اول آیه نهم سوره قصص است؛ هنگامی که حضرت موسی را از آب گرفتند همسر فرعون (آسیه) این جمله را درباره موسی می‌گوید. مورد دوم آیه ۲۱ سوره یوسف است؛ وقتی که عزیز مصر یوسف را خرید، به همسرش زلیخا این جمله را درباره یوسف می‌گوید.
در ایران نیز براساس قانون و لوایح آن بحث فرزندخواندگی با احکام شرعی و و بررسی ویژگی زن و مرد و همسران صورت می‌گیرد و این اتفاق از سوی سازمان بهزیستی رقم می‌خورد. با توجه به آمار ناباروری بیش از ۲۵ درصد زوجین در ایران خیلی از مردم تمایل به گرفتن فرزند از بهزیستی دارند که البته عدم آگاهی با آگاهی نادرست درباره آن آن‌ها را دچار مشکل می‌کند همینطور ذهنیت نادرست خیلی از خانواده‌ها اجازه چنین کاری را به زوجین نمی‌دهد.
در ارتباط با مراحل، راه‌ها و موانع گرفتن فرزند از بهزیستی و سوالاتی که عموم مردم در این رابطه دارند و با توجه به سوژه‌ای که مردم در زمینه رسیدگی به تأخیر‌های بیش از حد مراحل فرزندخواندگی در سامانه ثبت کرده بودند، با سعید بابایی مدیرکل دفتر امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور به گفتگو نشستیم که در ادامه می‌خوانیم:
*لطفا در ابتدا درباره مراحل گرفتن فرزند از بهزیستی از ثبت نام تا دریافت فرزند برایمان بگویید؟
ابتدا زوجین می‌بایست در سامانه ملی فرزندخواندگی به آدرس http://adoption.behzisti.net/ ثبت نام کنند. در ثبت نام باید مدارک مورد نیاز در سامانه آپلود شود. بهتر است متقاضیان از قبل مدارک را آماده داشته باشند و مدارک را با کیفیت مطلوب از روی اصل سند درخواستی بارگزاری کنند و سپس پیامکی به متقاضی مبنی بر دریافت کد مربوطه توسط متقاضیان ارسال می‌شود.
مدارک مورد نظر شامل ۱. تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان ۲. تصویر کارت ملی متقاضیان ۳. تصویر کارت پایان خدمت یا کارت معافیت از خدمت (برای آقایان) ۴. تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی ۵. تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان ۶. تصویر سند مالکیت یا مبایعه نامه منزل یا اجاره نامه ۷. اصل یا تصویر گواهی مربوط اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد متقاضیان مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب و ... ۸. تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی ۹. اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه‌دار شدن (برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواج آنان گذشته باشد و بخواهند از اولویت اول برخوردار شوند. البته متعاقباً متقاضیان مذکور در این خصوص باید از پزشکی قانونی نیز گواهی دریافت کنند) - توجه کنید که تصویر مدارک فوق باید خوانا باشد و بعد از اعلام بهزیستی باید در یکی از دفاتر اسناد رسمی توسط شما برابر اصل شود.
۳. مصاحبه و بازدید مددکاری اولیه که در صورت تایید ابتدایی خانواده باید منتظر باشد تا کودک واجد شرایط واگذاری در استان یافت شود. این فاصله زمانی شاید همان نکته اصلی باشد که عوامل مختلفی دارد که جلوتر عرض خواهم کرد.
۴. بعد از پیدا شدن کودکی که اجازه واگذاری را داشته باشد، متقاضیان باید به روان شناس معتمد سازمان مراجعه کنند تا تاییدیه وی را اخذ کنند. همچنین گواهی‌های عدم اعتیاد و عدم سوء پیشینه در این مرحله اخذ می‌شود.۵. طبیعتا دیدار‌هایی بین متقاضیان و کودک انجام می‌شود تا پذیرش طرفین مورد ارزیابی قرار گیرد. در برخی موارد در صورت عدم تعامل مناسب بین آن‌ها تا ۳ کودک نیز به خانواده پیشنهاد می‌شود.
۶. در صورت نهایی شدن گرفتن فرزند دوره ۶ ماهه موقتی حکم قاضی صادر می‌شود و پس از تایید کارشناسان بهزیستی این حکم به حکم قطعی تبدیل می‌شود.
* سئوال عموم مردم این است که چرا با وجود این همه کودک، بهزیستی کودک را تحویل متقاضیان فرزندپذیری نمی‌دهد؟
این پرسش شما پاسخ‌های ساده‌ای دارد: نخست این که بهزیستی متولی تامین کودک برای فرزندپذیران نیست. کودکی باید باشد که بشود او را به متقاضیان حائز شرایط واگذار کرد. در ضمن بی سرپرست بودن یا بدسرپرست بودن کودک باید مورد تایید مقام قضایی قرار گیرد. این پروسه‌ای است که باعث می‌شود همیشه صف متقاضیان طولانی باشد.
مورد دیگر احراز شرایط خانواده فرزندپذیر است. صلاحیت‌های این خانواده باید برای بهزیستی و دادگاه مورد تایید قرار گیرد. این کودکان امانتی هستند که باید به بهترین خانواده‌ای که می‌تواند آینده آنان را تامین کند سپرده شود. البته این بهترین آینده الزاما مالی نیست و شرایط فرهنگی و اجتماعی خانواده متقاضیان نیز مورد توجه جدی قرار می‌گیرد. ممکن است گاهی با برگزاری یک جلسه تایید روان شناس حاصل شود، اما ممکن است در بعضی موارد نیاز به جلسات بیشتری در این زمینه باشد.
* به نظر شما چرا عده‌ای الان معترض هستند که فرایند اداری و بوروکراتیک گرفتن فرزند برای برخی سهل و برخی سخت است آیا در این بین پارتی بازی معنا دارد؟
سازمان در تایید صلاحیت خانواده‌های متقاضی نباید ذره‌ای کوتاه بیاید. اگر کوتاه بیاید خیانت در حق این کودکان معصوم است که برخی هایشان بالاخره یک بار در زندگی سختی کشیده اند و نباید بار دیگر این اتفاق برایشان تکرار شود. از سخت‌ترین تجربه برای این کودکان فسخ فرزندخواندگی است. برخی خانواده‌ها که به هر علتی با احساس پیش می‌آیند و بعد تاب شنیدن حرف اطرافیان را ندارند یا دلشان را می‌زند، بزرگ‌ترین لطمه را به کودک وارد می‌کنند. برای همین باید از ابتدا دقیق بررسی شوند. فسخ فرزندخواندگی به مرور سال‌ها کمتر شده است، اما یک موردش هم زیاد است، چون ضربه بزرگی به کودک وارد می‌کند و متاسفانه شاهد این اثر نامطلوب روی کودک هستیم.
از اردیبهشت ماه امسال سامانه ملی فرزندخواندگی راه اندازی شده و کاملا شفاف روند فرزندخواندگی توسط استان‌ها قابل ارزیابی و رصد است. درصد خطا صفر نبوده است، اما با این سامانه به صفر میل می‌کند. یکی از مواردی که ممکن است برخی خانواده‌ها فرض کنند پارتی بازی به قول معروف صورت گرفته، این است که نمی‌دانند شرایط هر خانواده با خانواده دیگر متفاوت است. برای مثال عرض کنم ممکن است خانواده‌ای در استانش ۴ سال منتظر نوزاد دختر باشد و این اتفاق نیفتد، اما خانواده‌ای دیگر با قبول پذیرش سرپرستی پسری ۶ ساله یا کودکی دارای معلولیت یا بیماری خاص در مدت کوتاهی به انتهای مسیر برسد. خلاصه این که شرایط هر مورد با مورد دیگر متفاوت است.
با این حال اگر خانواده‌ها موردی داشتند که احساس اجحافی داشتند می‌توانند از بخش پرسش و پاسخ سامانه فرزندخواندگی یا از طریق سامانه دیدبان سازمان بهزیستی با شماره تماس ۱۴۸۲ این مورد را باستاد کشوری مطرح نمایند.
* چه خانواده‌های می‌توانند و چه خانواده‌های نمی‌توانند فرزند بگیرند؟
گروه‌های ذیل می‌توانند متقاضی سرپرستی از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست تحت پوشش سازمان بهزیستی باشند: ۱. زن و شوهر بدون فرزند ۲. دختران و زنان بدون شوهر ۳. زن و شوهر دارای فرزند.
موارد فوق بر اساس اولویت است و تا زمانی که خانواده‌های بدون فرزند دارای صلاحیت متقاضی وجود داشته باشند، فرزندخواندگی به اولویت‌های ۲ و ۳ نمی‌رسد. مگر آن که متقاضی کودکان با سن بالاتر یا کودکان دارای معلولیت یا بیماری خاص باشند که البته در سال‌های اخیر میزان این متقاضیان افزایش یافته است. ضمنا خانواده‌هایی که در جلسات مشاوره حائز صلاحیت شناخته نشوند یا از منظر مددکاری و گواهی سوء پیشینه یا اعتیاد و... مورد تایید قرار نگیرند نیز از فهرست متقاضیان خارج می‌شوند.
* در ایام کرونا شنیدیم که همه فرایند ثبت تا مراحل دیگر اینترنتی شده در این زمینه آیا همه زیرساخت‌ها فراهم است؟ چون خیلی‌ها الان معترض اند که روند بررسی‌ها کند شده یا اصلا امسال پیش نرفته است.
بله ثبت نام بر اساس سایت اینترنتی است و نوبت دهی بر آن اساس صورت می‌پذیرد، اما در جریان این نیز باید بود که همان طور که بالاتر عرض کردم صف تابعی از تعداد کودکانی است که واجد شرایط واگذاری هستند که این امر از عهده بهزیستی خارج است.
* یک روند عادی گرفتن فرزند از بهزیستی چقدر زمان لازم دارد؟
در صورت وجود کودک واجد شرایط واگذاری، فرایند زیر ۶ ماه قابل انجام است. اگر متقاضیان درخواست کننده کودک با سن بالاتر از ۶ سال (به ویژه پسر) باشند یا کودکان دارای معلولیت و بیماری‌های خاص، قطعا این زمان نیز کاهش می‌یابد. اکثر خانواده‌هایی که در صف‌های طولانی می‌مانند متقاضی نوزاد دختر هستند که طبیعتا شکل گیری آن بر عهده بهزیستی نیست.
* چه آماری از بچه‌ها در بهزیستی می‌توان ارایه داد (منظور به لحاظ سنی و جنسیتی) الان شرایط به چه صورت است و خانواده‌ها در چه رنج سنی و جنسیتی بهتر می‌توانند فرزند قبول کنند.
۹۹ درصد متقاضیان در مرحله اول نوزاد دختر میخواهند. وقتی که می‌بینند باید مدت زمان طولانی در صف بمانند به ناچار به سمت دختر با سن بالاتر یا نوزاد پسر متمایل می‌شوند. در نهایت اگر هیچ کدام از این‌ها میسر نشد به سمت کودک پسر رضایت می‌دهند. حدود ۸۰ درصد فرزندخواندگی در سال‌های اخیر در محدوده سنی ۰ تا ۳ سال صورت می‌گیرد و فرزندخواندگی در سنین بالای ۳ سال متقاضی بسیار کمتری دارد.
یکی از علت‌های عمده آن این است که بر اساس شرایط جامعه خیلی از خانواده‌ها مایلند این حقیقت را از کودک و اطرافیان خود پنهان نگه دارند در صورتی که ثابت شده است که این امر، اشتباه است و به همین علت کودکانی که در سنین بالاتر از این واقعیت با خبر می‌شوند، لطمه سنگینی میخورند، در صورتی که اگر از ابتدا با این واقعیت بزرگ می‌شدند، آسیب پذیری آنان اندک بود.
* خیلی‌ها اعتقاد دارند روند گرفتن فرزند در این سال‌ها نسبت به گذشته سخت‌تر شده علت چیست و چه ضرورتی برای آن است در حالیکه خیلی‌ها چشم انتظار گرفتن یک بچه از بهزیستی هستند.
روند سخت‌تر نشده است. قانونمندتر شده است. در گذشته شاید خیلی از شرایط خانواده‌ها به درستی بررسی نمی‌شد و الان شرایط بهتر و سختگیرانه‌تر بررسی می‌شود. متقاضی هر کودک بیش از یک خانواده است و وظیفه داریم به نمایندگی از همین مردم، کودک را به بهترین خانواده واگذار کنیم. برخی معترضان محترم یک روی سکه را می‌بینند، اما ما شاهد کودکانی هستیم که بعد از فسخ فرزندخواندگی از سوی خانواده فرزندپذیر چه لطمات روحی شدیدی به آنان وارد می‌شود.
واقعا ناگفتنی است و هر کدام برای خود داستانی دارد. مثلا در گذشته اگر دو خواهر بودند شرایطی بود که بسیار پیش می‌آمد دو خواهر از هم جدا می‌شدند، و به دو خانواده می‌رفتند و مشکلات بعدی... در صورتی که الان پافشاری می‌کنیم نباید این اتفاق جدایش در سنین پایین اتفاق بیفتد و ارتباط خواهری یا برادری کودکان بر اساس حقوق آنان باید حفظ شود.
* آقای بابایی اینکه از شرایط فرزند گرفتن به نام زدن ملک و املاک به نام بچه است هنوز هم هست یا خیر؟
از شرایط هست، اما قاضی می‌تواند به علت رعایت مصالح کودک این شرط را در حکم نیاورد. دادگاه شرایط خانواده متقاضی را در این مورد می‌سنجد.
ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست بدین شرح است که دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می‌کند که درخواست کننده سرپرستی بخشـی از اموال یا حقوق خـود را به کودک یا نوجـوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است. در مواردی که دادگاه تشخیص دهد اخذ تضمین عینی از درخواست کننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک یا نوجوان ضرورت داشته باشد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر و پس از قبول درخواست کننده و انجام دستور، حکم سرپرستی صادر می‌کند.
یک تبصره هم اینجا وجود دارد که در صورتی دادگاه تشخیص دهد اعطای سرپرستی بدون اجرای مفاد این ماده به مصلحت کودک یا نوجوان می‌باشد، به صدور حکم سرپرستی اقدام می‌کند. علت هم این است که این کودکان از ارث بهره نمی‌برند به همین علت قانونگذار در این ماده تلاش نموده تا آینده کودک فرزندخوانده را در برابر سایر اعضای خانواده تضمین نماید.
*در بحث محرمیت فرزند خواندگی هم برای فرزند دختر و پسر براممان توضیحی بفرمایید
در بحث محرمیت هر خانواده‌ای می‌تواند از احکام مرجع تقلید خود تبعیت کند و در این میان محدودیتی وجود ندارد.
*چند درصد فرزندان بهزیستی دختر و چند درصد پسر هستند؟
تعداد فرزندان بهزیستی از نظر جنسیت حدودا ۵۰، ۵۰ است، اما با توجه به اینکه بیشتر درخواست‌ها به دنبال نوزاد دختر است و همین مسئله باعث ماندن کودکان با سن بالاتر به ویژه پسران در مراکز شبه خانواده می‌شود.
* این هم یک سوال دردناک است که می‌خواهم بپرسم درباره بچه‌هایی که در بهزیستی می‌مانند و کسی به فرزندی قبولشان نمی‌کند، مثلا بعضی از این‌ها حتی یک مشکل یا بیماری کوچیکی دارند درحالیکه خانواده‌ها حتما بچه صدرصد سالم میخواهند هم یک توضیحی بدهید، چرا این فرهنگ سازی در کشور ما هنوز این اندازه ضعیف است؟
فرهنگ سازی یک امر کُند اجتماعی است و به مرور به دست می‌آید. رسانه‌ها به ویژه آن‌هایی که با فیلم و سریال سر و کار دارند خیلی می‌توانند در این امر تاثیرگزار باشند. هر چند انتقاد‌هایی به سریال بچه مهندس در فصل‌های ۱ و ۲ بود، اما تاثیر آن بر علاقه مندی طیفی از جامعه برای پذیرش کودکان به فرزندخواندگی خوب استکه مورد سنجش قرار گیرد که به نظر تاثیرگزار نیز می‌توان ارزیابی کرد.
باید امثال این سریال‌ها و فیلم‌ها با مشاوره‌های خوب کارشناسان بیشتر ساخته شود. اگر با این دید به فیلم‌ها و انیمیشن‌های خارجی نگاه کنید می‌بینید که بسیاری از آنان به عنوان خط اصلی داستان یا به عنوان یکی از خطوط فرعی بحث فرزند خواندگی را دنبال می‌کنند و برای جامعه خود فرهنگ سازی می‌کنند.
*به عنوان سوال نهایی می‌توانید از آخرین میزان فرزندخواندگی آماری به ما بدهید؟
در ۶ ماهه نخست سال ۹۹، ۵۳۹ فرزند بهزیستی در سراسر کشور به فرزندخواندگی رفته‌اند، همچنین ۲۸ فرزند بهزیستی که دارای معلولیت هستند در سراسر کشور وارد خانواده‌ها شدند. استان تهران بیشترین آمار فرزندخواندگی را در ۶ ماهه نخست سال داشته است. ۱۵۵ فرزند بهزیستی در استان تهران به خانواده راه پیدا کرده اند.