شیعه نیوز: استاد دانشگاه شاهد با بیان اینکه بعد از انقلاب بیش از ۶۰ اثر فقط در زمینه حدیث شیعه از سوی خاورشناسان نوشته شده است، گفت: یکی از جذابترین بحث‌ها برای خاورشناسان علاقه‌مند به مباحث حدیثی، موضوع امامت بوده و کتاب عیون اخبار الرضا(ع) از این جهت مورد توجه آنان است.
علی حسن‌نیا، استاد دانشگاه شاهد، روز، ۲۲ مهرماه در نشست علمی «خاورشناسان و کتاب عیون اخبارالرضا(ع)» که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس برگزار شد، گفت: تا پیدایش انقلاب اسلامی ایران، مجموعه تلاش‌های خاورشناسان در حدیث شیعه به عدد انگشتان یک دست هم نمی‌رسید، ولی انقلاب به یکباره سمت و سوی مطالعات غربیان و سیگنال‌های آنان را تغییر داد و امروز شاهد بیش از ۶۰ اثر فقط در زمینه حدیث شیعه هستیم که عمدتاً تلاش کرده‌اند تا عقیدهای دینی و سیاسی را که در گوشه‌ای از جهان قد علم کرده، بهتر بشناسند.
وی افزود: اتان کلبرگ از جمله خاورشناسانی است که از همان اوایل انقلاب، موضوعات امامت‌شناسی و موضوعات چالشی میان شیعه و سنی و شکل‌گیری حدیث شیعه را به وفور مورد مطالعه قرار داد و بالغ بر ۱۱۴ اثر فقط از این مستشرق داریم؛ از سال ۲۰۰۰ به بعد هم این آثار نظام‌مند و تخصصی‌تر شده است و امروز مطالعات بسیار تخصصی در موضوعات ریز حدیثی را از سوی آنان شاهد هستیم.
حسن‌نیا اضافه کرد: کلبرگ با تمرکز بر منابع حدیثی مقتدم شیعه معتقد است که تدوین متون اولیه حدیثی از بیشترین اهمیت برخوردار است؛ وی مقاله‌ای به نام حدیث شیعه را نوشت و ۳۰ سال بعد در سال ۲۰۱۳ هم در مجله اسلام شیعی، مقاله‌ای در بحث حدیث شیعه منتشر می‌کند که تطبیق این دو مقاله و تغییرات فکری کلبرگ قابل تامل است.
موضوعات مورد توجه خاورشناسان در حدیث شیعه
حسن‌نیا با بیان اینکه رویکرد تاریخی به متون روایی در میان خاورشناسان پررنگ است، افزود: در مطالعات خاورشناسان از ادبیات متقدم شیعه معمولا سه موضوع در میان حدیثِ شیعه‌پژوهی غربیان دیده می‌شود؛ بحث آغاز تدوین حدیث شیعه، اصول ۴۰۰گانه(اربع‌مائه) و تدوین جوامع متاخر حدیثی؛ به باور کلبرگ، مدرسی و برخی افراد دیگر، اولین تدوین حدیث شیعه به نیمه اول قرن دوم و بعد از آن به دوره امام صادق(ع) باز می‌گردد که همان اصول اربع‌مائه است؛ معتقدند که اصول ۴۰۰ گانه تدوین شدند، اما تکمیل و تنظیم آن به دوره آل بویه و به دست علمای سختکوش شیعه سپرده شد و عیون هم از جمله آثار در این دوره است.
وی بیان کرد: خاورشناسان سه موضع اساسی درباره تاریخ حدیث شیعه را مورد واگاوی قرار می‌دهند؛ اولین موضع را در غصب خلافت بعد از پیامبر می‌دانند؛ موضع دوم آغاز غیبت صغری تا پایان غیبت صغری و موضع سوم آغاز غیبت کبری است که مشخصاً به آل بویه باز می‌گردد. از دید برخی مستشرقان در این دوره شاهد توسعه حدیث شیعه هستیم و جامعه امامیه به مرکزیت قم و ری خود را از گروه‌های دیگر شیعه متمایز می‌کند.
استاد دانشگاه شاهد، تصریح کرد: خاورشناسان معتقدند که دوره آل بویه در تاریخ شیعه آغازی برای رشد و شکوفایی علمی شیعیان در علوم مختلف بوده است و حتی برخی معتقدند که علت باقی ماندن فرهنگ شیعه تلاش‌های این دوره است؛ معتقدند که در این دوره آزادی علمی و فرهنگی و اعتقادی وجود داشت. کلبرگ می‌گوید ظهور دوره غیبت و فضای فعالیت آزادانه در حکومت آل بویه دو عامل تاثیرگذار در روند تدوین کتب حدیثی بود و انتقال مرکز علمی از قم به بغداد هم در این راستا است.
این پژوهشگر اضافه کرد: برونر در مقاله‌ای معتقد است که حدیث، حافظه فرهنگی شیعه است و اگر تلاش کسانی مانند برقی، صفار قمی، علی بن ابراهیم و کلینی و … نبود امروز میراث شیعه وجود نداشت؛ در نگاه آنان مهمترین آثار متقدم امامی، بصائر، کافی کلینی و محاسن برقی است و علت اهمیت بصائر و کافی هم به اذعان خود خاورشناسان، پرداختن به مسئله امامت است؛ یکی از جذابترین بحث‌ها برای خاورشناسان امامت بوده و عیون از این جهت مورد توجه است. بصائر و کافی هم به نوعی بازتاب جریانات دوره خود هستند و منبع مهم و قدیمی در بازشناسی افکار امامیه محسوب می‌شوند. البته جوامع متقدم شیعی هم تا اندازه قابل توجهی در آثار خاورشناسان دیده می‌شود.
حسن‌نیا با بیان اینکه هیچ کتاب و مقاله‌ای به صورت خاص از سوی مستشرقان، متمرکز بر عیون نیست، اظهار کرد: این مسئله به دلیل عدم اهمیت این کتاب در نزد آنان نیست، بلکه تلاش آنان در واکاوی تفکر بنیادین شیعه سبب شده تا بر روی کتب درجه اول یعنی ۴ منبع حدیثی تمرکز کنند؛ البته در موضوع شیخ صدوق مقالات مستقل و خوبی وجود دارد که مثلاً ترجمه‌ای از کتاب اعتقادات الامامیه در سال ۱۹۹۹ توسط آصف فیضی در ایران منتشر شده است و مقدمه این اثر ارزشمند زندگینامه مبسوطی از شیخ صدوق دارد؛ ایشان چند مقاله درباره مدخل ابن بابویه در مدخل دائره المعارف اسلام لیدن هم منتشر کرده است.
توجه مستشرقان به بحث سازمان وکالت و واقفیه
وی اضافه کرد: زندگینامه، ولایتعهدی، سفر به خراسان، معجزات امام، اصحاب و مناظرات، آثار منتسب به امام، تاریخ طوس و حرم و را می‌توان در عیون دید؛ حتی موضوع واقفه و وقف موضوع مهمی است و خاورشناسانی داریم که فقط به بحث جانشینی امام رضا(ع) بعد از امام کاظم(ع) و بحث واقفیه پرداخته‌اند. موضوع سازمان وکالت هم در نظر برخی از آنان بوده و با نگاه جالبی به آن پرداخته‌اند، لذا بیشترین نکات را می‌توانیم در استفاده خاورشناسان از این کتاب ببینیم.
حسن‌نیا تصریح کرد: از جمله جامع‌شناسی اسلام شیعی، نوشته سعید امیر در صفحه ۴۲ وقتی خاندان نوبختی را معرفی می‌کند، در مورد چگونگی گرایش این فرقه به امامیه بحث کرده است یا نویسنده کتاب جانشینی محمد(ص)، مقاله‌ای در ایرانیکا با عنوان «علی الرضا» دارد و وی یکی از منابع خود را عیون معرفی کرده است. همچنین اصطلاح «مُحدَّث» به عنوان موضوع تاریخی کلامی از سوی خاورشناسان مورد بحث قرار می‌گیرد؛ از جمله موضع‌گیری اهل تسنن در برابر شیعه در بحث محدث مورد بحث است و از علل الشرایع و کمال‌الدین بهره برده‌اند.
وی اضافه کرد: همچنین در موضوع «سهو النبی» یکی از خاورشناسان در نوشتاری آورده که اباصلت از امام رضا(ع) در مورد مردمان یکی از مناطق کوفه که قائل به سهوالنبی بود، پرسید و امام رضا(ع) آن را به شدت رد کردند. همچنین مفهوم عصمت از مباحثی است که خاورشناسان علاقه به تحقیق درباره آن دارند و معتقدند که کسانی که قبل از آل بویه بودند مفهوم عصمت را متفاوت از دوره آل بویه برداشت کرده‌اند.
نقل غیرمعمول برخی روایات از منظر خاورشناسان
استاد دانشگاه شاهد تصریح کرد: کلبرگ در یکی از مقالاتش بیان کرده که ائمه شیعه، احادیث را از خود یا از پدران یا با واسطه از پیامبر نقل می‌کنند؛ ولی ما در برخی روایات به ویژه در کتاب عیون اخبار الرضا داریم که امام از صحابی پیامبر، مطلبی را نقل کرده که این نوع روایت قابل تامل است، او این نوع سندها و نقل‌ها را در شیعه غیرمعمول می‌داند، مانند اینکه امام از جابر، رویتی را نقل کرده است. او همچنین حضور صحابی در روایات شیعه را مورد تعجب قرار داده است.
وی تأکید کرد: کتاب عیون گرچه مستقلاً در آثار خاورشناسان ذکر نشده، اما محتوای آن مورد توجه آنان بوده است.