به گزارش «شیعه نیوز»، سخن از محدثى گرانقدر است، گرچه از شخصیتبا عظمتش، در کتب رجالى به گونه اى مفصل ذکرى به میان نیامده، ولى شان و منزلتش بر اهل نظر پوشیده نیست. از میان علما، بسیارى زبان به تعریف و تمجیدش گشوده اند. ما در این نوشتار سعى داریم در حد توان خویش، با معرفى اساتید و شاگردان این محدث بلندمرتبه و انسان الهى، او را هر چه بیشتر به جامعه بشناسانیم و قدمى هر چند ناچیز، در مسیر آشنا ساختن مردم عالم دوستبا عالمان و محدثان اسلامى برداریم. به امید اینکه مقبول درگاه احدیت قرار گیرد.
خاندان پاک
نامش محمد و کنیه اش ابوجعفر یا ابوالقاسم است. وى از جمله محدثین و فقهاى نامدار شیعه و از موثقین علما به شمار مى رود. مرحوم محمد بن جعفر بن قولویه، از شاگردان و راویان خاص سعد بن عبدالله اشعرى قمى است که سالیان دراز از محضر استاد بهره جست و توشه و زاد راه خویش را، از آن خرمن معرفت برگرفت. آنگاه خود به پرورش شاگردان پرداخت. خاندان او، از جمله خاندانهاى دانشپرور و عالمان روزگار بودند و از ان سلاله پاک، خیرات فراوانى به جامعه تشیع رسید و شیعیان از ایشان بهره هاى فراوانى بردند. محمد بن قولویه در طول زندگى، براى جمع آورى احادیث اهل بیت و رساندن آن به گوش مشتاقان و شیفتگان سخن ائمه اطهار، به سفرهاى متعددى دست زد. در اثناى این مسافرتها و «هجرتهاى فى سبیل الله»، به ملاقات بزرگان اهل سنت نیز رفت و احادیثى را از آنان استماع نمود.
در محضر استاد
از جمله اساتید محمد بن قولویه، سعد بن عبدالله اشعرى قمى است که در این فراز با نگاهى گذرا به زندگانى او، سعى خواهیم کرد بهتر به این مساله پى ببریم که محمد بن قولویه محضر چه بزرگانى را درک نموده است. سعد بن عبدالله آخرین دانشمند نامدار اواخر سده سوم هجرى، در خاندان بزرگ اشعرى دیده به جهان گشود و از خود آثارى گرانمایه و شاگردانى بزرگ به یادگار نهاد. مرحوم نجاشى(ره) از وى اینگونه یاد مى کند:
«ابوالقاسم سعد بن عبدالله ابى خلف اشعرى قمى، رئیس طایفه اشعرى و فقیه سرشناس آنان است». وى احادیث فراوانى از عامه شنیده و در پى یافتن احادیث اهل بیت، سفرهاى فراوان نموده و از بزرگان اهل سنت که با ایشان ملاقات کرده اند؛ مى توان حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقى، ابوحاتم رازى و عباس برفقى را نام برد.»
از افتخارات سعد بن عبدالله تشرفش به محضر امام حسن عسکرى(ع) است و علماى بزرگوارى، در کتابهاى مختلف به این مسئله اشاره نموده اند. سعد بن عبدالله با دستان پرتوان خویش، آثارى گرانسنگ به رشته تحریر درآورد که در اینجا به معرفى تعدادى از آنها مى پردازیم:
۱- کتاب الرحمه که خود شامل چندین کتاب است. (کتاب طهارت، کتاب صلاه، کتاب زکوه، کتاب صوم و کتاب حج).
۲- کتاب الضیاء (در امامت).
۳- کتاب مقالات امامیه.
سعد نزد بسیارى از فقها و محدثین نیمه دوم سده سوم هجرى، زانوى ادب بر زمین زد و از محضر آنان، بهره هاى زیادى برد. وى از استادان شیعه و سنى نیز اجازاتى کسب نمود. از میان اساتید عامه ایشان مى توان به حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقى، ابوحاتم رازى و عباس برفقى اشاره کرد و از اساتید و مشایخ سعد که از فقها و محدثین شیعى بودند؛ احمد بن حسین بن سعید اهوازى، احمد بن محمد بن عیسى، احمد بن اسحاق قمى، سهل بن یسع، عبدالله بن جعفر حمیرى و محمد بن اسماعیل بن بزیع را نام برد. سعد شاگردان بزرگوارى چون محمد بن قولویه، على بن بابویه قمى، محمد بن موسى بن المتوکل و … را تربیت نمود که هر کدام ستارهاى درخشان در آسمان تشیع گشتند. در مورد تاریخ وفات این محدث بزرگ، نظرها متفاوت است و آن را بین سالهاى۲۹۹ تا ۳۰۱ ه. دانسته اند.
شاگردان برجسته محمد بن قولویه
شاگردان گرانمایه اى از محضر محمد بن قولویه بهره جستند که هر کدام به سهم خود، نقش بسزایى در رساندن احادیث ناب اهل بیت به گوش مشتاقان آن خاندان با فضیلت داشتند.در اینجا نگاهى کوتاه به زندگى دو تن از ایشان خواهیم افکند.
۱- محمد بن عمرو بن عبدالعزیز کشى:
وى از دانشمندان نامى نیمه اول سده چهارم هجرى است که در شهر «کش» از شهرهاى ماوراءالنهر، دیده به جهان گشود و بیشتر اساتیدش نیز از همان ناحیه بوده اند. ابوالعباس نجاشى دانشمند رجالى، او را مورد اعتماد دانسته و درباره اش مى گوید:
«او مصاحب عیاشى بود و از وى استفاده هاى فراوان برد و در حقیقت، از مکتب او برخاست.»
شیخ ابو عمرو کشى در کتاب رجال خویش، بسیارى از اساتیدش را معرفى و روایاتى را نیز از آنان بیان کرده است. افرادى مثل محمد بنمسعود عیاشى سمرقندى، محمد بن قولویه، جعفر بن محمد بن قولویه، عثمان بن … کشى، سعد بن صباح کشى، احمد بن ابراهیم قرشى و … که از بزرگان و فقهاى اواخر سده سوم و اوایل سده چهارم هجرى، محسوب مى شدند.
از میان شاگردان این رجالى عالیقدر، به معرفى دو تن از برجسته ترین ایشان، هارون بن موسى تلعکبرى. و ابو احمد حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندى، اکتفا مى کنیم.
۲- جعفر بنمحمد قولویه:
دومین شاگرد بزرگ محمد بن قولویه، فرزند دانشمندش جعفر بن قولویه است که در سال ۲۲۴ه. در شهر سرمنراى (سامرا) به دنیا آمد و در میان اهل رجال، گوى سبقت از پدر ربوده و آوازه اش از او بلندتر گشت. او که به اختصار «ابن قولویه» خوانده مى شود؛ از مفاخر فقها و محدثین پیشین ماست و استاد شیخ مفید(ره) محسوب مى گردد. او کتابهاى بسیارى نوشت و شیعه از چرخش قلمش، استفاده فراوان برد. جعفر بن محمد، دست پرورده پدر دانشمند و فاضل بود. ابن شهرآشوب در کتاب معالم العلماء در باره اش نوشته:
«جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، از کلینى و ابن عقده نقل روایت کرده و کتابهاى مداواه الحسد لحیاه الابد، الجمعه و الجماعه، الفطره، کتاب الصرف و … از اوست.»
یکى از کتابهاى معروف جعفر بن محمد بن قولویه، کتاب شریف و ذى قیمت؛ «کامل الزیارات»است. مرحوم علامه امینى(ره) در مقدمه خود بر این کتاب، در مورد ارزش واهمیت آن نوشته: «کامل الزیارات از کتابهاى قدیمى معروف است و شیخ طوسى، در کتاب تهذیب و همین طور سایر محدثین از آن نقل کرده اند. شیخ حر عاملى آن را از مصادر کتابش، وسائل الشیعه قرار داده و از کتب مورد اعتماد دانسته است.»
کامل الزیارات داراى ۱۰۸ باب است که نویسنده، باب آغازین آن را به ثواب زیارت رسول اکرم(ص)، امیرالمؤمنین(ع) و حسنین(ع) اختصاص داده است. آخرین باب کتاب نیز، مختص نوادر زیارات است. این کتاب ارزشمند، تنها کتابى است که از ابن قولویه به یادگار مانده و باعث معروفیتش گشته، آنچنان که تا نام کامل الزیارات آورده مى شود؛ نام ابن قولویه نیز در کنار آن ذکر مى گردد. اهمیت این کتاب به خاطر احادیثى است که با اسناد معتبر، در آن گردآورى شده و به عنوان ماخذى قابل اطمینان، مورد استفاده اهل قلم قرار گرفته است. از استادان جعفر بن محمد مى توان به پدر گرانقدرش محمد بن قولویه، ثقهالاسلام کلینى، على بن بابویه و برادرش على بن محمد بن قولویه اشاره کرد. جعفر بن محمد با تربیت شاگردانى مثل ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان المفید، حسین بن عبیدالله غضائرى و احمد بن عبدول که بعدها از علما و مفاخر اسلام گردیدند؛ برگهایى زرین به دیباچه زندگى خویش افزود. سرانجام چراغ حیات این راوى بزرگ، در سال ۳۶۸ یا۳۶۹ه. رو به خاموشى نهاد و در بقعه مطهره کاظمیه پایین پاى حضرت موسى بن جعفر(ع) به خاک سپرده شد. در زمان حاضر، قبر وى در کنار قبر شاگرد بزرگوارش شیخ مفید واقع شده است.
لبیک گوى دعوت حق
محمد بن قولویه پس از سالها تربیت شاگران و مسافرت در پى به دست آوردن احادیث اهل بیت، سرانجام در شهر قم – آخرین شهرى که پذیراى آن محدث بزرگ بودند – در سال۲۹۹ یا ۳۰۱ه. دعوت حق را لبیک گفت و دوستارانش را با غمى سنگین تنها گذاشت.
از شمار دو چشم یک تن کم وز شمار خرد هزاران بیش
هم اکنون مرقد شریف این عالم جلیل القدر، در شهر مقدس قم، خیابان آیت الله مرعشى نجفى(ره)، مقابل مدرسه آیت الله گلپایگانى(ره) و نزدیک بقعه على بن بابویه واقع شده و در کمال سادگى و به دور از هر گونه زرق و برقى، زیارتگاه عالمان و فرهیختگان است. سادگى این مکان همراه به جذابیتى آرامبخش، انسان را به سمت خود جذب مى کند. بر سنگ قبر نیز، این جملات با خطى زیبا نوشته شده است:
هو الحى الذى لا یموت
قد ارتحل عن دار الغفله و الغرور الى عالم البهحه و السرور و العطریف المتعمد منبع العلم و الحکم و مجمع الفضل و الکرم الامام العالم و الفاضل الفخام و المقتدى الانام و المرجع الخواص و العوام و الراوى للاحادیث النبویه على مبلغها الف الف سلام و تحیه الجامع لمرتبه العلم و العمل و الخادم لعلوم سید المرسلین شیخ محمد بنقولویه الجمال من اجله رواه اخبار ائمه الاخیار صلوات الله و سلامه علیهم از این دار فانى به عالم جاودانى پیوست.
گل‌گشت در گلستان
پایان کلام را، به نقل احادیثى زینت مى بخشیم که از فرزند محمد بن قولویه (جعفر بن قولویه) به ما رسیده است.
وفاى به عهد
جعفر بن محمد بن قولویه عن ابیه و اخیه و على بن الحسین و محمد بن الحسن کلهم عن احمد بن ادریس عن عبیدالله بن موسى عن الوشاء قال: «سمعت الرضا(ع) یقول، ان لکل امام عهدا فى عنق اولیائه و شیعته و ان من تمام الوفاء بالعهد زیاره قبورهم …
جعفر بن محمد از پدرش محمد بن قولویه، با چند واسطه از امام رضا(ع) نقل مى کند که فرمود: «براى هر امامى در گردن دوستداران و پیروان عهدى است که از وفاى به عهد آنان، زیارت قبر ائمه است».
ثواب زیارت امام حسین(ع)
جعفر بن محمد از پدر بزرگوارش نقل مى کند که امام صادق(ع) در ضمن حدیثى فرمودند: «من زار قبر الحسین(ع) عارفا بحقه کتب الله له ثواب الف حجه مقبوله و غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تاخر.»
هر کس قبر حسین بن على(ع) را در حالى که عارف به حق امام است؛ زیارت کند، خداوند متعال ثواب هزار حج قبول شده را براى او قرار مى دهد و تمام گناهان گذشته و آینده او، آمرزیده خواهد شد.
تولد دوباره
جعفر بن محمد از محمد بن قولویه نقل مى کند که امام صادق(ع) فرمودند: «من اغتسل من ماء الفرات و زار قبر الحسین(ع) کان کیوم ولدته اما صفا من الذنوب.»
امام صادق(ع) فرمودند: «هر کس در آب فرات غسل کند و قبر حسین(ع) را زیارت کند؛ مثل آن روزى است که از مادر متولد شده و از گناهان پاک است.»
خداوند متعال روح این محدث گرانسنگ را، با ارواح پاک دیگر علما و بزرگان درگذشته، محشور گرداند.
منبع: فرهنگ کوثر – شماره ۵