به گزارش «شیعه نیوز»، مقاله سجاد ابراهیمی «مشروعیت انواع استخاره در مکتب اهل بیت علیهم السلام» در دهمین شماره از مجله «پژوهش و مطالعات علوم اسلامی» منتشر شد. نویسنده در این مقاله پس از بررسی و نقد قاعده تسامح در ادله سنن، به بررسی دقیق سند و متن ادله استخاره می‌پردازد و با نقد و بررسی نظرات موافقین و مخالفین، به بطلان مشروعیت استخاره با قرآن و تسبیح، و اثبات برتری استخاره با نماز و دعا و مشورت نظر می‌دهد. در ادامه بخش‌هایی از این مقاله از نظر می‌گذرد:
استخاره به معنای طلب خیر، عبارت است از عملی که شخص هنگام متحیر شدن بین دو امر، به وسیله آن یکی از دو امر را برمی‌گزیند و از امور دینی بسیار رایج در جامعه است که انواع مختلفی دارد و معروفترین آنها، استخاره با تسبیح و قرآن است. به دلیل وجود قاعده تسامح در ادله سنن، در ادله استخاره به عنوان یک عمل مستحب تسامح شده و بدون بررسی دقیق، انواع مختلف آن را از آموزه‌های اهل بیت(ع) دانسته و به آن عمل شده است. مانع شدن این امر از اجرای بعضی طرح‌ها در بعضی مواقع، سبب شد تا به بررسی مشروعیت اصل استخاره و انواع آن بپردازیم.
استخاره امری هست که در بین مسلمانان رواج دارد و معمولاً برای آغاز هر کاری ابتدا استخاره می‌کنند. تألیفات بسیاری نیز در این موضوع نوشته شده است که قدیمیترین اثری که به دست ما رسیده است، کتاب «فتح الابواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات «سید بن طاووس(د ۶۶۶ ق) است که دلایل بسیاری را ذکر کرده و انواع مختلفی برای استخاره معرفی کرده است که امروزه دو نوع آن یعنی استخاره با تسبیح و استخاره با قرآن، معروف‌تر و رایج‌تر هستند. این امر رایج، در بعضی مواقع، به عنوان مانع به حساب می‌آید و مشاهده شده افرادی طرح و پیشنهاد‌هایی برای انجام دارند، ولی به دلیل بد آمدن استخاره از انجام آن کار منصرف شده‌اند.
قاعده تسامح در ادله سنن: این قاعده، در میان فقها شایع است و در اصطلاح ایشان عبارت است از «تسامح و تساهل در عمل به اخبار واحدی که مضمون و مفاد آنها برخوردار شدن از ثواب در مقابل انجام عملی است». بر اساس این قاعده، انجام دادن امور مستحبی حتی اگر روایات آنها ضعیف باشد، جایز و ثواب دارد؛ بنابراین استخاره که امری مستحب است، عمل به آن جایز است حتی اگر روایات آنها ضعیف باشد پس بررسی سندی آن امر بیهود‌ه‌ای است.
این قاعده توسط پژوهشگران مختلفی بررسی و نقد شده است و از احادیث «من بلغ» که مبنای این قاعده هستند، مفاهیم دیگری برداشت شده است از جمله: این احادیث درباره حجیت خبر صحیح خالی از هر شبهه سندی یا دلالی هستند که وجوب یا استحباب امری را ثابت کرده‌اند، ولی در واقع ممکن است چنین نباشد؛ یعنی این امر در واقعیت دارای ثواب نیست، ولی چون از طریق صحیح رسیده است، خداوند ثواب آن را به بندگان می‌دهد؛ بنابراین برای اینکه استحباب استخاره ثابت شود، ابتدا باید از صحت روایات آن مطمئن شویم که این امر از طریق بررسی سند و متن روایات امکان پذیر است.
۱. استخاره با نماز و دعا
۱-۱ -شیخ صدوق به سند صحیح نقل می‌کند که امام صادق(ع) درباره استخاره می‌فرماید: شخص در سجده آخر دو رکعت نافله صبح صد و یک بار «أستخیر الله» بگوید، و حمد خداى متعال بجا آورد و صلوات بر پیامبر اکرم(ص) و آل او فرستد، آنگاه پنجاه بار لفظ استخاره از خداوند را بگوید، سپس حمد خداوند بجا آورد و صلوات بر پیغمبر و آل او فرستد و صد و یک بار استخاره را تمام کند»؛ یعنى ترتیب آن صد و یک بار چنین است که در دو نوبت یک بار پنجاه مرتبه و پس از حمد و صلوات پنجاه یک بار دیگر بگوید تا کامل شود.
۲-۱ -دعایی نیز برای استخاره از معصوم نقل شده است که لفظ آن» یَا أَبْصَرَ الناظِرِینَ وَ یَا أَسْمَعَ السامِعِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الراحِمِینَ وَ یَا أَحْکَمَ الْحَاکِمِینَ صَل ِعَلَى مُحَمدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ خِرْلِی فِی کَذَا وَ کَذَا.
۲. استخاره با مشورت
۱-۲ -امام صادق(ع) در حدیثی استخاره را به معنای مشورت می‌دانند و می‌فرمایند:» إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَمْراً فَلَا یُشَاوِرْ فِیهِ أَحَداً مِنَ الناسِ حَتى یَبْدَأَ فَیُشَاوِرَ اللهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى قَالَ قُلْتُ: وَ مَا مُشَاوَرَةُ اللهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى جُعِلْتُ فِدَاکَ؟ قَالَ: یَبْدَأُ فَیَسْتَخِیرُاللهَ فِیهِ أَو َلًا ثُم یُشَاوِرُ فِیهِ فَإِنهُ إِذَا بَدَأَ بِاللهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَجْرَى لَهُ الْخِیَرَةَ عَلَى لِسَانِ مَنْ یَشَاءُ مِنَ الْخَلْقِ». امام(ع) استخاره را مشورت با خدا می‌نامند و سپس دستور می‌دهند که انسان پس از استخاره، مشورت کند که خداوند خیر را بر زبان کسی که با او مشورت کرده است جاری می‌سازد. البته کسی که به عنوان مشاور انتخاب می‌شود نیز ویژگی‌هایی دارد که امام صادق(ع) در حدیثی دیگر ویژگی‌های آن را به شرح زیر ذکر می‌کنند: الف) عاقل باشد: مشورت با او منفعت دارد؛ ب) آزاده باشد؛ ج) دوستی که به منزله برادر باشد: راز نگهدار خواهد بود.
۳. استخاره با تسبیح
در باب استخاره با تسبیح با قاطعیت می‌توان گفت که هیچ حدیث مسندی از اهل بیت(ع) وجود ندارد و آنچه هست چندین خبر مرسل هستند از جمله حدیثی که از طریق سید محمد بن محمد آلاوی به امام صادق(ع) منسوب شده است که می‌فرمایند: «مَنْ أَرَادَ أَنْ یَسْتَخِیرَ اللهَ تَعَالَى فَلْیَقْرَأِ الْحَمْدَ عَشْرَ مَر َاتٍ وَ إِنا أَنْزَلْنَاهُ عَشْرَ مَراتٍ ثُم َ یَقُولُ اللهُم َ إِنی أَسْتَخِیرُکَ لِعِلْمِکَ بِعَاقِبَةِ الْأُمُورِ وَ أَسْتَشِیرُکَ لِحُسْنِ ظَنی بِکَ فِی الْمَأْمُولِ وَ الْمَحْذُورِ اللهُمَ إِنْ کَانَ أَمْرِی هَذَا مِما قَدْ نِیطَتْ بِالْبَرَکَةِ أَعْجَازُهُ وَ بَوَادِیهِ وَ حُفتْ بِالْکَرَامَةِ أَیامُهُ وَ لَیَالِیهِ فَخِرْلِی بِخِیَرَةٍ تَرُد ُشَمُوسَهُ ذَلُولًا وَ تَقْعَصُ أَیامَهُ سُرُوراً یَا اللهُ إِما أَمْرٌ فَآتَمِرَ وَ إِم َانَهْیٌ فَأَنْتَهِیَ اللهُم َ خِرْ لِی بِرَحْمَتِکَ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ ثَلَاثَ مَراتٍ ثُم َ یَأْخُذُ کَفاً مِنَ الْحَصَى أَوْ سُبْحَةً». در این حدیث تنها چیزی که ذکر شده است بعد از خواندن سوره‌های ذکر شده و دعا، یک کف دست سنگ ریزه یا دانه تسبیح بردار. اینکه با این سنگ‌ها باید چکار کنیم نمی‌دانیم البته مولف به اجتهاد خود حدیث را کامل می‌کند، ولی اجتهادی است که از ظاهر حدیث نیز برداشت نمی‌شود
۴. استخاره با رقاع (کاغذ)
۱-۶ -استخاره در این روش به این ترتیب است که ۶ تکه کاغذ آماده می‌کنیم و بر ۹ تکه می‌نویسیم «بِسْمِ اللهِ الر َحْمنِ الر َحِیمِ خِیَرَةٌ مِنَ اللهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ لَا تَفْعَلْ» و بر ۹ تکه دیگر «بِسْمِ اللهِ الر َحْمنِ الر َحِیمِ خِیَرَةٌ مِنَ اللهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ إفْعَلْ» سپس زیر سجاده قرار داده و ۲ رکعت نماز می‌خوانیم بعد از اتمام به سجده رفته و ۱۱۱ مرتبه ذکر «اَسْتَخِیرُ اللهَ بِرَحْمَتِهِ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ» میگوییم سپس سر برداشته و میگوییم «اللهُم َ خِرْ لِی وَ اخْتَرْ لِی فِی جَمِیعِ أُمُورِی فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ» بعد از آن ۶ تکه کاغذ را به هم زده و ۹ تکه برمی‌داریم و بر اساس اکثریت کاغذ‌ها عمل می‌کنیم.
آشکار است که این روش، از روش استخاره با نماز و دعا، جداست و نماز و دعا، امر مشترک میان هر دو روش است، ولی در هیچ کدام از روایاتی که درباره استخاره با نماز آمده است، بیان نکرده است که پس از طلب خیر مشخص می‌شود چه کاری باید انجام داد. یعنی در استخاره با نماز، طلب عاقبت به خیر شدن است نه طلب تکلیف.
۵. استخاره با قرآن
شاید بتوان گفت امروزه مشهورترین روش استخاره، استخاره با قرآن کریم است و روایات موجود در این باب بسیار متفاوت هستند. یکی از رایج‌ترین شکل توجه به اولین آیه‌ای که می‌بیند است. متقدم‌ترین کتابی که روش استخاره با قرآن را بیان می‌کند، تهذیب‌الاحکام شیخ طوسی است که از امام صادق(ع) نقل می‌کند: «قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللهِ ع أُرِیدُ الشیْءَ فَأَسْتَخِیرُ اللهَ فِیهِ فَلَا یُوفَقُ فِیهِ الرأْیُ أَفْعَلُهُ أَوْ أَدَعُهُ فَقَالَ انْظُرْ إِذَا قُمْتَ إِلَى الصلَاةِ فَإِن َ الشیْطَانَ أَبْعَدُ مَا یَکُونُ مِنَ الْإِنْسَانِ إِذَا قَامَ إِلَى الصلَاةِ فَانْظُرْ إِلَى شَیْءٍ یَقَعُ فِی قَلْبِکَ فَخُذْ بِهِ وَ افْتَحِ الْمُصْحَفَ فَانْظُرْ إِلَى أَولِ مَا تَرَى فِیهِ فَخُذْ بِهِ إِنْ شَاءَ اللهُ تَعَالَى». راوى گوید به حضرت صادق(ع) گفتم: من گاهى براى انجام کار خود استخاره می‌کنم جایز است یا نه؟ فرمود: انسان وقتى به نماز می‌ایستد شیطان از او بسیار دور است، در آن موقع ببین چه تصمیم و نظرى در تو پیدا می‌شود، به همان عمل کن و قرآن را بگشا، و اول آیه آن را بخوان و به همان عمل کن» در سند این روایت، ابی علی و الیسع القمی مجهول الحال هستند.
نقد روش استخاره با قرآن
۱ -از بین روایاتی که درباره استخاره با قرآن ذکر کردیم، فقط ۱ روایت به معصوم منسوب هستند و بقیه روایات حتی به صحابه یا تابعین آنها هم نمی‌رسند. ۲ -روایتی که شیخ طوسی از امام صادق(ع) نقل می‌کند، ضعیف السند است. ۳ -روایتی که ابن ادریس در مورد امام سجاد(ع) نقل می‌کند، مرسل است. ۴ - از بین روایاتی که علامه مجلسی از امام صادق(ع) نقل می‌کند، یک روایت ضعیف‌السند و دو روایت مرسل هستند. ۵ -وجود این تعداد روایت که مشکل سندی دارند، تواتر معنوی نیز ایجاد نمی‌کند. ۶ - اختلاف بسیار موجود در روش انجام استخاره با قرآن به گونه‌ای که یک روش حتی ۲ بار هم از معصوم گزارش نشده است، خود دلیل بر ضعف این عمل است.
۷-این روایات برای قرآن‌های امروزی که معمولاً هر صفحه حاوی ۱۱ سطر است، عادی به نظر می‌رسند، اما با توجه به اینکه قرآن‌های به دست آمده از زمان اهل بیت(ع) و منسوب به آنها، با ۶ سطر و بیشتر هستند و تا چند قرن گذشته، صفحات و سطر‌های یکسانی برای قرآن نبود و هر کس برای خود قرآنی را طبق سلیقه می‌نوشت و قرآن‌ها تقریباً از ۱ سطر تا ۲۶ سطر وجود داشته است. نمی‌توان این روایات را به عنوان نسخه دستوری برای استخاره دانست، زیرا مثال کسانی که مصحف آنها کمتر از ۱۱ سطر دارد نمی‌توانند به روایات ۱۱ سطر عمل کنند و از اهل بیت(ع) بعید است شیو‌ه‌ای را توصیه کنند که برای مردم عملی نیست.
بررسی نهی از تفأل به قرآن
شیخ کلینی از امام صادق(ع) روایت می‌کند که «لَا تَتَفَألْ بِالْقُرْآنِ» (کلینی، ۱۶۱۱، ج ۲، ص ۶۲۹.) این حدیث که سند آن ضعیف است، در تقابل احادیث استخاره با قرآن است و علما سعی کرده‌اند آن را تأویل کنند. پدر علامه مجلسی، می‌گوید ظاهراً این حدیث در مورد این است که بگویی آیه دلالت دارد که مریض شما فلان روز خوب می‌شود و ... که در صورت اتفاق نیفتادن، گفته می‌شود خداوند خلف وعده کرده است، اما در استخاره حتی اگر خیر بیاید و در آن کار ضرر کند، شخص می‌گوید خیر من در این ضرر است و دیگر به خدا اعتراض نمی‌کند. خود علامه مجلسی احتمال می‌دهد حدیث درباره عکس العمل عرب هنگام شنیدن چیزی است که شنیده را فال به بدی یا خوبی می‌زدند، اما حدیث، از اینکه نسبت به شنیدن قرآن فال بزنند، نهی کرده است. مولی صالح مازندرانی، حدیث را در مورد استخاره می‌داند، ولی در جمع میان آن و احادیث استخاره با قرآن، نهی را حمل بر کراهت می‌کند. با توجه به اینکه برای استخاره با قرآن روایت صحیح و معتبری نداریم و این روایت که مقابل آن است، خود ضعیف السند است، نیازی به قبول آنها نداریم که بخواهیم با تأویل، میان آنها جمع کنیم بلکه در اینجا بهتر است توقف کنیم، زیرا برای عمل یا رد آن دلیل معتبری نداریم و با وجود روش‌های دیگر، نیازی به استفاده از این روش وجود ندارد.
۶. استخاره با دیوان شعرا
از جمله شیوه‌های رایج استخاره، استخاره با دیوان بعضی از شعرا از جمله حافظ شیرازی است که بعضی از مردم، از آن به فال حافظ تعبیر می‌کنند. این شیوه در متون اسلامی به آن توصیه نشده و بلکه برعکس، بعضی از علما آن را تحریم کرده‌اند.
جمع‌بندی
پس از بررسی‌هایی که انجام شد، به این نتیجه می‌رسیم که اصل استخاره، آن گونه که بعضی از علما از آیه ۹ مائده برداشت کرده‌اند، حرام نیست بلکه مستحب و مورد تاکید است، ولی با وجود مستحب بودن آن، نباید به قاعده مشهور و اشتباه تسامح در ادله سنن، استناد کرد و همه انواع آن را قبول کرد. پس از بررسی کردن انواع آن، ثابت شد که استخاره با تسبیح، رقاع و قرآن، دلیل معتبری ندارند و بر خلاف ادعای سید بن طاووس، برترین روش استخاره، استخاره با نماز و دعاست، زیرا هم بسیار تأکید شده است و هم دلایل معتبری دارد. همچنین استخاره با دیوان شعرا از جمله حافظ که به فال حافظ معروف است، به دلیل طلب خیر از غیر خداوند، باطل است بلکه توسط برخی از علما، حرام دانسته شده است.