شیعه نیوز:
پرسش
چرا کتابهای اربعه شیعه نسبت به دیگر کتابهای حدیثی شهرت یافته است؟
پاسخ اجمالی
کتابهای چهارگانه شیعه (کافى، تهذیب، استبصار و من لا یحضره الفقیه) برگرفته و چکیدهای از «اصول اربعمائه»(چهار صد رساله) هستند. اگرچه کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه، تنها منابع معتبر شیعی نیستند و کتابهای دیگری مانند تحف العقول نیز وجود دارند که منبع معتبری به شمار می‌آیند، اما شهرت مؤلفان، دقت در ذکر اسناد، ردهبندی مناسب و .... موجب شهرت این چهار کتاب شده است.
پاسخ تفصیلی
نظر به این‌که کتابهای چهارگانه شیعه(کافى، تهذیب، استبصار و من لا یحضره الفقیه) برگرفته و چکیدهای از اصول اربعمائه است.[1] نخست به طور خلاصه به تبیین «اصول اربعمائه» یا چهارصد رساله پرداخته، سپس به توضیح کتابهای اربعه می‌پردازیم.
این‌که اصول اربعمائه از احادیث اهل بیت پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) است، تردیدی در آن نیست، امّا این‌که از چه زمان تا چه وقت را دربرمی‌گیرد نظرات مختلف است:
الف. در پهنه وسیع تاریخ اسلام الهام گیرندگان از مکتب حقایق ارزنده ائمّه( علیه السلام ) کم نبودند، که در ضبط احادیث کوشیدند. و به دنبال این تلاش پی‌گیر بود که توانستند از عصر حضرت امام على( علیه السلام ) تا زمان امام حسن عسکرى( علیه السلام ) و عصر غیبت کبرا حداقل چهار صد کتاب و رساله را به رشته تحریر در آورند که به هر یک از آنها اصل، و به مجموعشان «اصول اربعمائه» گفته می‌شود.[2]
ب. چهار هزار نفر از مشاهیر اهل دانش از امام صادق( علیه السلام ) روایت کردند و از جواب‌های آن‌حضرت چهار صد کتاب تصنیف کردند که به کتابهای «الأصول» شهرت یافت که اصحاب آن‌حضرت و اصحاب امام باقر( علیه السلام ) و امام کاظم( علیه السلام ) روایت کردند و فنّی از فنون دانش الهی نیست مگر این‌که در آن اصول، بابی را به خود اختصاص داد.[3]
ج. برخی نیز گفته‌اند این کتاب‌ها محصول سه قرن از زمان پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) تا زمان غیبت صغرا است. از عصر خود پیامبر تا اوائل عصر غیبت صغرا که ما این دوره را دوره (اصول اربعمائة: چهارصد رساله) می‌نامیم، در این دوره که حدود سه قرن طول کشید و تا بیش از دو قرن و نیم آن، خود معصوم( علیه السلام ) مرجع عام بود در جامعه شیعه چهارصد کتاب در احکام دین تألیف شده بود و این کتاب‌ها همان سخنان صادر شده از معصوم( علیه السلام ) بود که در هر موضوع جمع‌آورى شده و از روى آن احکام عموم مردم بیان می‌شد.[4]
امّا کتابهای اربعه:
1. «الکافى»: این کتاب، مهم‌ترین اثر شیخ کلینى(ره) و اولین موسوعه و مجموعه حدیث جامع اصول و فروع در مذهب شیعه امامیه است. همه فقهاى بزرگ شیعه گواهى داده‌اند که کتاب کافى مضبوط‌ترین، مهم‌ترین و جامع‌ترین کتاب در میان کتب اربعه شیعه است.
مزایاى کتاب روایی «کافى» از این قرار است:
یک. از آن‌جا که شیخ کلینى با مؤلفان اصول اربعمائة فاصله چندانی نداشته است، روایات نقل شده از او داراى واسطه‌های اندک است که اهمیت این مزیت بر اهل فن پوشیده نیست.
دو. عنوان بندى فصول و ابواب آن دقیق و تفصیلى است.
سه. هر حدیثى را با توجه به موضوعش در باب خاص آن وارد کرده است.
چهار. احادیث را به «نص» [عین عبارات و الفاظ اصلى] وارد کرده است، و نقل به معنا نکرده است. و شرح و توضیحات او از متن احادیث متمایز است.
پنج. در هر باب احادیث را به ترتیب اعتبار آنها نقل کرده است.
شش. سلسله اسناد را غالباً تمام و کمال نقل می‌کند، و به ندرت اوایل اسناد را با اعتماد به ذکر آنها در اخبار پیشین هر باب، می‌اندازد.[5]
2. من لا یحضره الفقیه: درباره این کتاب نمایه «ویژگی‌های کتاب من لایحضره الفقیه»، سؤال ۲۶۵۳۳ و «مصادر احکام وارده در من لایحضر الفقیه» سؤال 30315 را مطالعه کنید.
3. تهذیب الاحکام: این کتاب، نخستین اثر حدیثى مهم شیخ طوسى است که در 26 سالگى به تألیف آن پرداخته است. و سومین اثر از کتب اربعه حدیثی شیعه بشمار می‌آید. بعضى از مزایا و محاسن این اثر عبارتند از:
الف. در این اثر بر خلاف کتابهای «الکافى» و «من لا یحضره الفقیه» که فقط روایات موافق با نظر و فتواى مؤلفان آنها گرد آمده، اخبار معارض با رأى مؤلف هم درج گردیده است.
ب. روایات این کتاب در هر باب به ترتیب اعتبار آنهاست.
ج. این کتاب داراى نظم و ترتیبى مشابه با «المقنعة» اثر استادش شیخ مفید، و در واقع در حکم شرح آن است.
د. در هر مسئله‌اى ابتدا دلیل و شاهد قرآنى آورده شده است، و بعد سنن متواتره و روایاتی که شیعه و سنی بر آن اتفاق دارند، سپس اخبار معارضه و مختلفه.[6]
4. «الإستبصار فیما اختلف من الأخبار»: این کتاب، دومین اثر حدیثى شیخ طوسى است، که شامل احادیث شیعى درباره احکام فقهى است.
نویسنده در پیشگفتار کتاب، علت و دلایل تألیف کتاب را شرح می‌دهد و می‌گوید: «گروهى از یاران ما، کتاب کبیر تهذیب الأحکام را براى دست‌یابى بر حلال و حرام نیکو شمردند، ولى خواستار این شدند که احادیث مختلف جداگانه بر طریق اختصار گردآورى شود تا فقیهان تازهکار و نیز فقیهان زبردست بتوانند از این کتاب سود ببرند، و بیشتر احادیث مختلف با هم را که راویان شیعه بازگو کرده‌اند، در یک مجموعه حاضر و آماده ببینند. و تاکنون کسى از دانشوران شیعى چنین کارى نکرده است. اینان از من خواستند که در هر باب فقهى، نخست فتاوا و احادیثى را که مورد اعتماد من است، بیاورم سپس اخبار و احادیث مخالف با آنها را ثبت کنم، و راه جمع میان این دو دسته احادیث به ظاهر ناسازگار را چنان شرح دهم که چیزى از قلم نیفتد».[7] این کتاب همه ابواب فقه از طهارت تا دیات را در بر دارد. استبصار در 925 باب و داراى 5511 فقره حدیث است.[8]
بنابر این، گرچه کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه، تنها کتابهای معتبر شیعی نیستند و کتابهای دیگری مانند تحف العقول نیز وجود دارند که منبع معتبری بشمار می‌آیند، اما شهرت مؤلفان، دقت در ذکر اسناد، ردهبندی مناسب و .... موجب شهرت این چهار کتاب شده است.
[1]. از جمله کتاب‌ها و اصول اربعمائه که تنقیح و تصفیه شده، به صورت کتاب کافى، تهذیب، استبصار و من لا یحضره الفقیه در آمده است؛ حسینى همدانى، سید محمد، درخشان پرتوى از اصول کافى، ج 2، ص 237، چاپخانه علمیه قم، چاپ اول، 1363ش.
[2]. شیخ صدوق، معانی الأخبار، محمدى شاهرودی، عبدالعلی، مقدمه، ص 11، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1377ش.
[3]. شیخ طبرسی، إعلام الورى بأعلام الهدى، ص 410، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ سوم، 1390ق.
[4]. شیخ صدوق، خصال، ترجمه کمره‌اى، محمد باقر، ج 1، ص 52، انتشارات کتابچى، تهران، چاپ اول، 1377ش.
[5]. خرمشاهى، بهاء الدین، انصارى، مسعود، پیام پیامبر، مقدمه ترجمه، ص 23 - 24، نشر منفرد، تهران، چاپ اول، 1376ش.
[6]. همان، ص 27 - 28.
[7]. شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، خطبه مؤلف، ج 1، ص 2، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1390ق.
[8]. پیام پیامبر، مقدمه ترجمه، ص 23 – 28.
T