پرسش
کتاب «تحف العقول» و مؤلف آن‌را معرّفی کنید.
پاسخ اجمالی
حسن بن على بن حسین بن شعبه حُرّانى حلبى، از شخصیت‌هاى برجسته و از چهره‌هاى درخشان فقها و حدیث‌شناسان شیعه در قرن چهارم هجرى است. یکى از ارزشمندترین تألیفات ابن شعبه حرّانی کتاب «تحف العقول» است که بسیار مورد توجه علماى شیعه قرار گرفته است. این کتاب؛ مجموعه‌اى ارزش‌مند از سخنان و نصایح حضرت رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت عصمت و طهارت( علیه السلام ) می‌باشد.
پاسخ تفصیلی
ابومحمد، حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى حلبى، از شخصیت‌هاى برجسته و از چهره‌هاى درخشان فقها و حدیث‌شناسان شیعه در قرن چهارم هجرى بود.[1] وى از معاصران شیخ صدوق (متوفاى 381 هـ.ق) است و از محمد بن همام (متوفاى 336 هـ.ق) روایت نقل می‌کند و از مشایخ شیخ مفید (متوفاى 413 هـ.ق) نیز به شمار می‌آید.[2] او در حُرّان که یکى از روستاهاى اطراف شهر حلب در سوریه است به دنیا آمد. شهر حلب یکى از شهرهاى بزرگ شام و یکى از مراکز مهم علمى آن دوران به شمار می‌آمد. این شهر دانشمندان و فقهاى بزرگى را به جهان اسلام تقدیم کرده که حسن بن على بن شعبه نیز یکى از چهره‌هاى درخشان آن است.
شخصیت ابن شعبه حرّانی
حسن بن شعبه حرانی در خانواده‌اى علاقه‌مند و ارادت‌مند به خاندان رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) تربیت شد و از همان کودکى عشق و علاقه به محمد و آل محمد در دل او جاى گرفت. نوشته‌هاى او از همان زمان نگارش مورد توجه علما و بزرگان قرار گرفت. روایات او نیز در مجموعه‌هاى بزرگ روایى شیعه؛ مانند وسائل الشیعة و بحار الأنوار آمده است.
شیخ حُرّ عاملى درباره ایشان می‌نویسد: «ابو محمد، حسن بن على بن شعبه، دانشمندى با فضل و حدیث‌شناسی بزرگ است».[3]
سخن مؤلف کتاب «روضات الجنات» درباره او چنین است: «حدیث‌شناس بزرگ، حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى حلبى، فقیهى اندیشمند و متبحرى بزرگ و شخصیتى سرشناس است. او کتابى به رشته تحریر در آورده که اصحاب و علمای شیعه بر آن اعتماد کرده‌اند».[4]
تألیفات
یکى از ارزشمندترین تألیفات ابن شعبه حرّانی کتاب «تحف العقول» است[5] که بسیار مورد توجه علماى شیعه قرار گرفته است.
شاید بتوان کتاب «التمحیص» را نیز به ایشان نسبت داد؛ زیرا او این کتاب را از ابو على محمد بن همام روایت می‌کند و گروهی از علما آن‌را تألیف خود او می‌دانند.[6]
کتاب‌شناسی «تحف العقول»
کتاب «تحف العقول»؛ مجموعه‌اى ارزش‌مند از سخنان و نصایح حضرت رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت عصمت و طهارت( علیه السلام ) است.
مؤلف انگیزه خود را از نوشتن کتاب چنین بیان می‌کند: «پس از آن‌که دیدم علماى شیعه درباره فقه و حلال و حرام کتاب‌هاى فراوانى نگاشته‌اند بر آن شدم تا مجموعه‌اى پدید آورم که در آن سخنان حکمت‌آموز و موعظه‌هاى پیامبر اکرم و اهل بیت آن‌حضرت جمع شده باشد تا هم گنجینه‌اى براى مراجعه خودم و هم مراجعه علاقه‌مندان به خاندان رسالت گردد».[7]
و در ادامه می‌نویسد: «من سندها را نیاوردم تا حجم کتاب بزرگ نشود و رعایت اختصار کردم، هرچند که بیشتر این احادیث را به طور سماع گرفته‌ام و چون بیشتر آنها آداب و حکمت‌هایی است که خود، گواه درستی و صحت انتساب است... لذا ارزش علمی کتاب، کم نشده است».[8]
این کتاب، با حجم کم، مطالب سودمندی از آداب و سنن، نصایح، موعظه‌ها، کلمات قصار، پند و اندرز و سفارشات پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل‌بیت( علیه السلام ) دارد. در این کتاب، گزیده‌هایی از سخنان و روایات از پیامبر اسلام تا امام یازدهم شیعه در زمینه‌های گوناگون اعتقادی، اجتماعی، اخلاقی و فقهی و… جمع آوری شده است. برخی از مطالب آن عبارت‌اند از:
و روایات و موضوعات مفید و سودمند دیگر از ائمه اطهار( علیه السلام ).
کتاب «تحف العقول» از زمان نگارش تا کنون در طول هزار سال پیوسته مورد توجه علما و فقهاى شیعه واقع شده است و در مجموعه‌هاى بزرگ روایى خود از آن روایت نقل کرده و به آن استناد نموده‌اند.
علامه مجلسى درباره وى می‌گوید: «کتاب ایشان، تُحف العقول خود بهترین شاهد بر فضل و دانش و عظمت شأن ایشان می‌باشد. بیشتر این کتاب از موعظه و اصول معلوم تشکیل شده است که احتیاجى به سند هم ندارد».[10]
شیخ مرتضی انصاری، در اول کتاب مکاسب خود، حدیث مبسوطی را که اساس بسیاری از احکام معاملات است، از کتاب «تحف العقول»روایت کرده است.
«تحف العقول» یکى از مستندات «وسائل الشیعه» است. شیخ حر عاملى، «تحف العقول» را از کتاب‌های مشهور شیعه می‌شمارد و روایات آن‌را حجت می‌داند.[11]
درباره احادیث تحف العقول و مشهورات و منفرداتش در این کتاب، باید گفت؛ بعضى از احادیثى که دارد، احادیث مشهورى است؛ مانند نامه‌های حضرت امام علی( علیه السلام ) به مالک اشتر، و امام حسن( علیه السلام ) و خیلى روایات مشهور دیگر که مختص به او نیست. تقریباً بیش از نصف کلمات قصار این کتاب هم در کافى و غیر کافى آمده است و بقیه آن از منفردات ایشان است؛ و در غیر از این کتاب یافت نمی‌شود.
[1]. امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعة، ج 5، ص 185، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1406ق؛ حسینى جلالى، سید محمد حسین، فهرس التراث، ج 1، ص 380، انتشارات دلیل ما، قم، 1422ق.
[2]. أعیان الشیعة، ج 5، ص 185؛ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 4، ص 150، مؤسسه امام صادق( علیه السلام )، قم، 1418ق.
[3]. «الشیخ أبو محمد الحسن بن علی بن شعبة فاضل محدّث جلیل»؛ شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، أمل الآمل، ج 2، ص 74، مکتبة الأندلس، بغداد، 1385ق.
[4]. به نقل از: مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، المدخل، ص 148، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق.
[5]. أمل الآمل، ج 2، ص 74؛ فهرس التراث، ج 1، ص 380؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 4، ص 150.
[6]. أمل الآمل، ج 2، ص 74؛ أعیان الشیعة، ج 5، ص 185؛ محدث نورى، میرزا حسین، خاتمة المستدرک، ج 1، ص 186، مؤسسه آل البیت( علیه السلام )، چاپ اول، قم، 1417ق؛ شهیدی تبریزی، میرزا فتاح، هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب، ج 1، ص 1، چاپخانه اطلاعات، تبریز، چاپ اول، 1375ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 4، ص 150.
[7]. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله)، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، مقدمه مؤلف، ص 2، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1404ق.
[8]. همان، مقدمه مؤلف، ص 3.
[9]. علت این‌که این خطبه را خطبه وسیله نامیده‌اند تعریفى است که امیر مؤمنان علی( علیه السلام ) در این خطبه از مقام وسیله که مقامى است مخصوص به رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) در روز محشر بیان می‌فرماید. ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 7، ص 207، اسماعیلیان، قم، 1408ق.
[10]. بحار الأنوار، ج 1، ص 29.
[11]. أمل الآمل، ج 2، ص 74؛ شیخ حرّ عاملی، الفصول المهمة فی أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، محقق و مصحح: قائنی، محمد بن محمد حسین، ج 1، ص 37، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا( علیه السلام )، قم، چاپ اول، 1418ق.
T
