به گزارش «شیعه نیوز»، اولین کسی که در تاریخ حیات بنی بشر مرگ را تجربه کرد، هابیل بود. هابیل به دست برادرش ترور شد. او با روشی که از کلاغ ها آموخت، هایبل را به خاک سپرد تا جنایتش را پنهان کند.[۱] بعد از آن، مرگ طبیعی را هم دیگر انسان ها تجربه کردند. با گذشت سال ها از حیات بشر، برخی انسان ها به سبب بیماری ها و عواملی، گاه ناشناخته می مردند. این گونه مرگ ها در مواردی فراگیر می شد و جمعیت یا منطقه ای را به کام مرگ فرو می برد. غالباً این مرگ های فراگیر ناخواسته و غیر ارادی رخ می داد؛ اما در سال ها و قرون بعد، از این ابزار در جنگ ها و رقابت های سیاسی و نظامی سوء استفاده شد. یکی از اولین گزارش ها دربارۀ قرن ششم پیش از میلاد است. وقتی که آشوریان چاه ها و مزارع دشمنان خود را با سم ارگوت که بر روی گندم سیاه (چاودار) تولید شده بود، مسموم کردند.
سوء استفاده از این بیماری ها در دورۀ ما نامش بیوتروریسم شد.
در بیوتروریسم عاملی بیماری زا از جنس ویروس، باکتری و … به فرد یا جمعیتی منتقل می شود تا او را حذف یا ضعیف کنند. این عوامل بیولوژیکی می توانند از راه هوا، آب و غذا در محیط پخش شوند. علت استفاده از مواد بیولوژیکی در حملات تروریستی این است که تشخیص این گونه عوامل بسیار مشکل بوده و ممکن است چند ساعت یا چند روز وقت لازم باشد تا آثار آن بیماری که به وسیلۀ این مواد ایجاد شده است، بروز نماید.
روایات توصیف کنندۀ مشکلات و ابتلائات عمومی از اتفاقاتی خبر می دهند که بی شباهت به بیوتروریسم نیست. این در حالی است که تصور عمومی بر این است که دورۀ بیماری های فراگیر و اپیدمی، مانند طاعون و وبا گذشته است. بررسی اینکه چگونه رژیم های ستم پیشه، مانند«آمریکا» و رژیم صهیونیستی، الآن از این ابزار استفاده می کنند، یا اینکه تا چه میزان و وسعتی بیوتروریسم می تواند آسیب زا باشد، در حوصلۀ نوشتار حاضر نیست.
مواد بیولوژیک را به سه دستۀ عمده تقسیم می کنند که در میان آنها، تنها دستۀ اول است که می تواند کشنده و فاجعه ساز شوند. این مواد دارای توانایی زیادی در انتشار و پخش شدن در محیط می باشند و در نتیجه به سرعت، سلامتی مردم را تحت تأثیر قرار می دهند؛ به طور مثال عامل بیماری سیاه زخم بسیار کشنده است و جزو بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوان محسوب می شود. اتفاقی در تأسیسات تولید سلاح های بیولوژیک در «اتحاد جماهیر شوروی» در سال ۱۹۷۹م. منجر به آزادسازی باکتری سیاه زخم شد که به مرگ ۶۶ نفر و تعدادی حیوان انجامید که دورترین آنها ۱۰۰ کیلومتر با محل نشت باکتری فاصله داشت.
وسعت بیماری های بیولوژیک در روایات آخرالزمان
با جست و جو در روایات آخرالزمان، می توان مواردی را مشاهده کرد که قاعدتاً باید ناشی از حملات بیولوژیک باشد.حجم اثرگذاری این اپیدمی ها چنان گسترده است که در برخی روایات گفته شده تا یک سوم ساکنان زمین را نابود می کند.[۲] برای نمونه، امام علی (ع) فرمودند: «پیشاپیش آمدن قائم، مرگ سرخ و سفید و هجوم ملخ ها، وقت و بی وقت، به رنگ خون رخ خواهند داد. مرگ قرمز با شمشیر (وجنگ) به وجود می آید و مرگ سفید طاعون است.» در برخی نسخه ها آمده است که پنج هفتم ]و در برخی روایات دیگر[ دو سوم مردم به این سبب از بین خواهند رفت! [۳]
مشابه این روایت از امام صادق (ع) را در منابع معتبر و مهم مهدویت می توان دید که میزان تلفات صرفاً جنگ ها و طاعون آخرالزمان را پنج هفتم ذکر کرده اند.[۴] این روایت مورد توجه منابع متعددی قرار گرفته است؛ [۵] به نحوی که نمی توان از آن غفلت کرد و باید این تهدید را جدی گرفت. به تعبیر دیگر، هر چند این رخداد در میان نشانه های حتمی ظهور بیان نشده است، اما با توجه به نحوۀ پرداختن منابع مهم و معتبر مهدویت به این موضوع، باید برای کاهش آسیب های ناشی از آن، به طور جدی برنامه ریزی کرد.
در کنار این روایات، باید دو دستۀ دیگر از روایات را نیز مدنظر داشت:
اول: قحطی و گرسنگی فراگیر پیش از ظهور
روایات متعددی به موضوع خوف، گرسنگی و هراس، به عنوان راه ابتلای قطعی مردم و به خصوص شیعیان در آخرالزمان اشاره کرده اند.
این روایات غالباً ذیل یا به همراه «آیۀ ۱۵۵ سورۀ بقره» مطرح می شوند؛از جمله امام صادق (ع) خطاب به محمدبن مسلم فرمودند:
«همانا پیش از قیام قائم (ع)نشانه هایی خواهد بود؛ از جمله: آزمایش (به گرفتاری) از جانب خدای تعالی برای بندگان با ایمان.» عرض کردم: آن آزمایش چیست؟ فرمودند: همان فرمایش خدای عزّ و جل است که «و حتماً شما را به چیزی (به اندکی) از ترس و گرسنگی و کاهش در مال ها و جان ها (عمرها) و فرزندان خواهیم آزمود و بردباران را بشارت ده» آن حضرت فرمودند: «حتماً شما را خواهیم آزمود» یعنی مؤمنان را «به چیزی از ترس» از پادشاهان فلان خاندان در پایان سلطنتشان «و گرسنگی» با گرانی نرخ هایشان و «کاستی در مال ها» منظور خراب شدن بازرگانی و کم شدن رشد و سود در آن، «و جان ها» حضرت (دربارۀ آن) فرمودند: «یعنی مرگ زودرس» و «میوه ها» کم شدن باروری آنچه کاشته می شود و کمبود برکت میوه ها و محصولات مراد است، «و بردباران را بشارت ده» بدان هنگام، به خروج قائم]ع[». سپس به من فرمودند: ای محمد! این تأویل آن است، همانا خدای عز و جل می فرماید: «و تأویل آن را جز خدا و پایداران در علم کسی نمی داند.»[۶]
باز از ایشان نقل شده است که فرمودند:
«ناگزیر باید پیش از آمدن قائم(ع) سالی باشد که مردم در آن سال گرسنه بمانند و آنان را ترسی سخت از کشتار و کاهش در مال ها و کم شدن عمرها و محصولات فراگیرد که این در کتاب خداوند بسیار آشکار است. سپس این آیه را تلاوت فرمودند:«و شما را حتماً به چیزی از ترس و گرسنگی و کاهش در اموال و جان ها و میوه ها خواهیم آزمود و بردباران را بشارت ده.»[۷]
همچنین جابر جعفی از امام محمدباقر(ع) دربارۀ آیۀ یاد شده، سؤال می کند و امام به ایشان پاسخ می دهند:
«ای جابر! آن دارای معنی خاصّ و معنی عامّ است و اما وجه خاصّ از گرسنگی در کوفه است که خداوند آن را به دشمنان آل محمد(ع) اختصاص داده و آنان را بدان وسیله نابود می سازد و اما به معنی عامّ در شام واقع می شود که ترس و گرسنگی که ]هرگز[ نظیر آن گریبانگیرشان نشده آنان را فرا می گیرد. و اما گرسنگی قبل از قیام قائم(ع) روی می دهد و ترس پس از قیام قائم(ع) واقع می شود»[۸]
دوم: قحطی های خاص
برخی روایات به طور مشخص از سه سال یا چند ماه خشکسالی، قحطی و تورم ناشی از آن، در آستانۀ ظهور صحبت کرده اند. امام علی (ع) فرمودند:
«ای حباب! به زودی شهری در جنب همین مسجد تو بنا می شود که ستمگران بسیاری در آن باشند و مردمش بلای بزرگی در پیش خواهند داشت. تا آنجا که در هر شب جمعه، هفتاد هزار عمل حرام زنا مرتکب می شوند! وقتی ظلم و بلای آنها افزون گردید، راه این مسجد را می بندند. کسی این مسجد را خراب نمی کند؛ مگر اینکه کافر باشد. سپس آن را دوباره تجدید بنا می کنند. وقتی مسجد را خراب کردند، سه سال مردم را از رفتن به حج منع می کنند و زراعت های آنها می سوزد و خداوند مردی از اهل سفح [۹] را بر آنها مسلط می گرداند. او به هیچ شهری وارد نمی شود؛ مگر آن شهر را خراب می کند و مردم آن را می کشد. سپس بار دیگر هم به سوی آنها بر می گردد. آنگاه مردم آن تا سه سال مبتلا به قحط و غلا ]گرانی[ می شودند و سختی زیادی به آنهامی رسد.»[۱۰]
همچنین در «الزام الناصب» از «دمعه الساکبه» از اسماء بنت یزید از پیامبر (ص) نقل شده است که فرمودند:[۱۱]
«پیش از دجال، سه سال [۱۲] خواهد بود: ]آسمان[ سال اول ثلث باران خود را امساک خواهد کرد. سال دوم دو ثلث و سال سوم تمام باران را امساک خواهد کرد. تا اینکه هیچ حیوانی از بهائم نماند؛ مگر اینکه هلاک شود.»[۱۳]
سوم: نویدی در متن ناامیدی ها و اخطارها
برخی از اعمال عبادی آثار مادی متحیر کننده و غیر قابل باوری دارند؛ مثلاً در روایات آمده است که مداومت بر غسل جمعه باعث می شود بدن فرد بعد از مرگ دچار پوسیدگی نشود و جاودان بماند. از همین جنس اعمال عبادی می توان مواردی را یافت که باعث دوری از ابتلا به طاعون و بیماری های مانند آن بشوند. گویا با استناد به این توصیه ها و روایات است که وقتی راویان از هلاک دو سوم یا پنج هفتم مردم ابراز نگرانی می کرده اند، امام (ع) به ایشان می فرموده اند آیا خوشحال نمی شوید که شما جزو آن یک سوم باقی مانده باشید؟[۱۴]
انواع بیماری ها و حملات بیولوژیک در روایات آخرالزمان
با دسته بندی روایات نشانه های ظهور، می توان انواع بیماری ها و اتفاقاتی را مشاهده کرد که بعید است بتوان آنها را غیربیولوژیک دانست و با احاطه به موضوع بیوتروریسم، به نحو متحیّر کننده ای می توان این روایات را مطالعه نمود. با در نظر گرفتن احتمالی بودن تطبیق محتوای روایات با بیوتروریسم، اهمّ آنچه را می توان ناشی از بیوتروریسم و حملات بیولوژیک در روایات آخرالزمان مشاهده کرد، از این قرارند:
مرگ سفید: طاعون
مشهورترین بیماری مسری بیان شده در روایات، ابتلای عمومی مردم به موت ابیض (سفید) است که ائمه (ع) از آن با تعبیر طاعون یاد کرده اند. بعید نیست طاعون کنایه از دیگر بیماری های بیولوژیک دستۀ اول، مانند آبله، سیاه زخم و … نیز باشد. علاوه بر آن، روایانی که به موضوع طاعون در حوادث آخرالزمان پرداخته اند، گاه آن را عمومی و گاه دربارۀ برخی اقوام یا سپاهیان خاص مطرح کرده اند:
روایات عمومی دربارۀ طاعون
نقل شده است که امام علی(ع) در خطبه ای، ضمن بیان نشانه های ظهوری که از رسول خدا(ص) شنیده اند، به شیوع طاعونی فراگیر و بزرگ[۱۵] اشاره دارند که تنها یک سوم از مردم، پس از آن حادثه نجات پیدا می کنند.[۱۶] امام محمد باقر(ع)[۱۷] و امام صادق(ع)[۱۸] نیز اشاره ای به این طاعون ضمن بیان دیگر نشانه ها دارند.
روایات دربارۀ طاعون های خاص
منابع و به طور مشخص «فتن ابن جمّاد» از دو طاعون خاص در آخرالزمان صحبت کرده اند که از این قرار است:
الف. طاعون در میان سپاه ترک ها
در کتاب «عصر ظهور» نوشتۀ استاد علی کورانی منظور از ترک ها، روس ها[۱۹] بیان شده است. با در نظر گرفتن این نکته با مراجعه به متن کتاب «فتن ابن جمّاد» می بینیم که آمده است:
«ترک ها وارد منطقۀ جزیره می شوند و مرکب هایشان را از فرات سیراب می کنند. خداوند آنان را چنان دچار طاعون می کند که احدی از آنها زنده نمی مانند.»[۲۰]
ب. طاعونی که با اهل یمن از اهل شام برطرف می شود
همچنین ابن جماد در جای دیگری از کتاب فتن خود به نقل از کعب الحبار می آورد:
«خداوند متعال شامیان را در جنگ آخرالزمانی آنان با رومیان (غربیان) با دو سپاه هفتاد و هشتاد هزار نفری از یمنی ها که غلاف شمشیرهاشان از مسد است،[۲۱] یاری می کند. آنان (یمنی ها) می گویند ما حقیقتاً بنده های خداییم و با دشمنان خدا مجنگیم تا شام را پاکیزه ترین منطقه کنیم و از طاعون و بیماری ها و غصه ها خبری نباشد.»[۲۲]
البته ضعف شخصیت و روایات کعب الاحبار و فراوانی احادیث جعلی در میان آنچه را که از او نقل شده است، باید در نظر داشته باشیم.
جذام و بواسیر
این دو بیماری را هر چند در دوره های مختلف تاریخ می توان مشاهده کرد، امام زمانی می توان آن را نشانه های ظهور و از ویژگی های آخرالزمان دانست که یا فراگیر و عمومی شود یا اشکال خاصی از آن [۲۳] رخ دهد یا اختیاری و دست ساز بودن آن و به عبارتی استفاده از آن در بیوتروریسم مطرح باشد و جلب توجه کند. همچنین همانند آنچه دربارۀ طاعون گفتیم، دربارۀ به خصوص جذام این احتمال را می توان قائل شد که ممکن است بیان این بیماری در روایات آخرالزمانی، کنایه از بیماری های مشابه آن و نه الزماً خود جذام باشد. امام کاظم(ع) از قول پیامبر (ص) می فرمایند:
«پیدایش مرگ های ناگهانی، جذام و بواسیر، از نشانه های نزدیک شدن قیامت و رستاخیز است.»[۲۴]
هجوم نامتعارف حشرات: ملخ سرخ
افت ناشی از هجوم ملخ ها به مزارع کشاورزی، پدیدۀ جدیدی نیست، اما غالباً هر گاه رخ می داده است، در فصل برداشت محصول بوده و در دیگر ایام سال، خبری از هجوم ملخ ها به میان نمی آمده است. بنا بر آنچه در روایات آخرالزمانی و از جمله در ابتدای نوشتار حاضر دیدیم، درآخرالزمان هجوم ملخ ها هم از حیث شدت خیلی شاخص شده و جلب توجه می کند؛ هم تعداد دفعاتش از یک بار فراتر می رود. بعید نیست این دو ناشی از دستکاری ژنتیکی ملخ ها باشند یا تعدد حملات بیولوژیک از این جنس. گفتیم امیرالمؤمنین (ع) فرمودند:
«پیشاپیش قیام قائم(ع) ظاهر خواهد شد، ملخ سرخ به رنگ خون در دو وقت از سال، یکی در موقع ظهور ملخ و یکی در غیر وقت ]آن[.»[۲۵]
در میان دسته بندی های بیوتروریسم، این مورد را می توان از جمله موارد با منشأ حیوانی دانست. علاوه بر آن، هجوم حشرات به مزارع، همیشه از جمله علل ظهور و بروز قحطی و گرسنگی به شمار می آمده و بعید نیست این هجوم حشرات بی ارتباط با قحطی و گرسنگی که در سطرهای قبل بیان کردیم، نباشد.
ظهور آفات نباتی: میوه سوزیف فساد و خرابی فراگیر میوه بر روی درختان
یکی از ابعاد جنگ های بیولوژیک را می توان در هجوم به درختان و گیاهان جست و جو کرد؛ آفانی که سبب از بین رفتن درختان با محصولات آنها شود. هر چقدر این هجوم قوی تر و دقیق تر انجام شده باشد، منشأ و ریشه آن ناشناخته تر خواهد بود. امروز، متخصصان به دنبال عوامل بیولوژیک سوختن درخت های جنگل های زاگرس هستند.
در روایات، مواردی بیان شده است که می توان آنها را با قید احتمالی بودن از این جنس دانست:
در روایات بیان کنندۀ قحطی های آخرالزمان از تعبیر عجیب سوختن سبزی ها و گیاهان (احتَرَقَت خُضرُهُم)سخن به میان آمده است[۲۶] که بی تناسب با موضوع مورد مطالعه ما در این مقاله نیست. همچنین حضرت صادق (ع) فرمودند:
«پیشاپیش قائم(ع) خرما بر درخت فاسد می شود، پس شک نکنید در آن.»[۲۷]
با بررسی مجموعه روایانی که در مقالۀ حاضر دیدیم، این سؤال به ذهن ما خطور می کند که آیا در عرصۀ فردی و اجتماعی، برای این فتنۀ عظیم آخرالزمان آماده شده ایم؟
ماهنامه فرهنگی اعتقادی، اجتماعی موعود/ سال بیستم/ شمارۀ ۱۷۵و ۱۷۶/ شهریور و مهر۱۹۴
منابع:
[۱] . سوره مائده، آیه ۴۱٫
[۲] . خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایۀ الکبری، مؤسسه البلاغ- بیروت(لبنان)، چاپ۱، ۱۳۷۷ ه.ش، ص۱۶۳٫
[۳] . نعمانی، محمدبن ابراهیم، الغیبۀ (للنعمانی)،مکتبۀالصدوق- تهران(ایران)، چاپ۱،۱۳۹۷ ه.ق، ص ۲۷۸؛ مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفۀ حجج اله علی العباد، دارالمفید-قم(ایران)، چاپ۱،۱۳۷۲ه.ش، ج۲،ص۳۷۲،طوسی،محمدبن حسن،الغیبۀ(للطوسی)،مؤسسه المعارف الاسلامیۀ-قم(ایران)،چاپ۳،۱۴۲۵ه.ق، ص۴۳۸؛ علامه محسن امین، أعیان الشیعۀ، دارالتعارف للمطبوعات بیروت(لبنان)، چاپ۱، ۱۴۰۳ ه. ق.ج۲، ص۷۹٫
[۴] .ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمدبن علی کمال الدین و تمام النعمۀ (اسلامیه)، دارالکتب الاسلامیۀ-تهران(ایران)، چاپ۲، ۱۳۵۹ه.ش، ج۲، ص۶۵۵٫
[۵] .ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمدبن علی کمال الدین و تمام النعمۀ (اسلامیه)، دارالکتب الاسلامیۀ- تهران (ایران)، چاپ۲، ۱۳۵۹ ه.ش، ج۲، ص۶۵۵؛بهاءالدین نیلی، علی بن عبدالکریم، سرور أهل الایمان فی علامات ظهور صاحب الزمان(عج)، دلیل ما- قم(ایران)، چاپ۱، ۱۳۸۴ه.ش؛ ص۳۰۸؛ بهاءالدین نیلی، علی بن عبدالکریم، منتخب الأنوار المضیئه فی ذکر القائم الحجه (ع)، مؤسسه الإمام الهادی (ع)- قم(ایران)، چاپ۱، ۱۴۲۰ ه.ق، ص۳۱۳؛ حر عاملی، محمدبن حسن، إثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات-بیروت (لبنان)، چاپ۱، ۱۴۲۵ه.ق، ج۵، ص۳۵۲؛ بحرانی، هاشم بن سلیمان، حلیه الأبرار فی أحوال محمد و آله الأطهار (ع)، مؤسسه المعارف الإسلامیه – قم (ایران)، چاپ۱، ۱۴۱۱ ه. ق، ج ۵، ص۴۱۳؛ مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، دار إحیاء التراث العربی- ]بی جا[، چاپ۱، ج۵۲، ص ۲۰۷؛ جزایری، نعمت اله بن عبداله، ریاض الأبرار فی مناقب الأیمه الأطهار، مؤسسه التاریخ العربی- بیروت(لبنان)،چاپ۱، ۱۴۲۷ ه.ق، ج۳، ص ۱۶۸و …
[۶] .نعمانی، الغیبه، ص۲۵۰٫
[۷] .همان، ص۲۵۱٫
[۸] .همان.
[۹] .نام منطقه ای از عراق.
[۱۰] .بحارالأنوار، ج۵۲، ص۲۱۹٫
[۱۱] .الزام الناصب، ج۲، ص۱۱۲٫
[۱۲] . البته محققانی مانند مرحوم آیت اله خراسانی تأملاتی دربارۀ عدد ۳ سال در این روایت دارند و نوشته اند: این حدیث اگرچه از جهت اصل خشکی و قحطی موافق با تفسیر آیه پیش است؛ اما از جهت کیفیت و خصوصیت سه سال و خشکی تا این حد، چون حدیث از موثقات نیست، چندان اطمینانی به تحقیق این خصوصیت نیست، پس اگر موافق نشد مستند به ضعف راوی است نه کذب خبر، به علاوه این امور از حتمیات نیست(خراسانی، محمد جواد، مهدی منتظر(عج)،نورالکتاب و ضامن آهو-مشهد مقدس (ایران)، چاپ۱، ۱۳۸۸ ه.ش، ص ۱۷۷).»
[۱۳] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۱۸، یزدی حائری، الزام الناصب، ج۲، ص۱۰۶ و …
[۱۴] .کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۵۶: أبَاعَبداله ع یَقُولُ لَایَکُونُ هَذَا الأمرُ حَتَّی یَذهَبَ ثلث ]ثُلُثَا [النَّاس فَقیلَ لَهُ إِذَا ذَهَبَ ثلث ]ثُلُثَا [ النَّاسِ فَمَا یَبقَی فَقَالَ ع أ مَا تَرضَونَ أن تَکُونُوا الثُّلُثَ البَاقِیَ.
[۱۵]. نعمانی، الغیبه، صص۱۴۷ و ۲۷۸٫
[۱۶] . خصیبی، الهدایه الکبری، ص ۱۶۲٫
[۱۷] .نعمانی، الغیبه ص۲۳۴، مقدسی شافعی سلمی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر فی أخبار المنتظر (عج)، مسجد مقدس جمکران- قم (ایران)، چاپ۳، ۱۴۲۸ه.ق، ص۹۷٫حلی، حسن بن سلیمان، مختصر البصائر، جماعه المدرسین فی الحوزۀ العلمیه بقم، مؤسسه النشر الإسلامی – قم(ایران)، چاپ۱، ۱۳۷۹ه.ش، ص۴۹۵ و …
[۱۸] . نعمانی، الغیبه ص۲۸۹
[۱۹] .به نظر ما منظور از ترک ها در روایات جنبش خجستۀ ظهور حضرت، روس ها و اطرافیان آنان از ملت های اروپای شرقی هستند. آنان گرچه از لحاظ تاریخی مسیحی اند و از ملت های مستعمرۀ امپراطوری روم به شمار می روند، تا جایی که مدعی وراثت آنها شده و شاهان خود را مانند آلمانی ها و غیر آنها، قیصر(سزار) نامیده اند؛ لیکن آنان اولاً: از قبیله های گوناگون منطقۀ شرق آسیا- اروپا هستند که در زبان روایات و تاریخ، به «قبیله ها و ملت های ترک» نامیده شده اند و این نام علاوه بر ترک های ترکیه و ایران، شامل قبیله های تاتار و مغول و بلغارستان و روسیه و غیر آنان نیز می گردد.
دوم اینکه: مسیحیت، اخیراً به آنها سرایت نموده و اصالتاً در بین آنان رایج نبوده بلکه به صورت یک قشر سطحی در آمده، و بدتر از وضع آنان، در میان ملت های اروپای غربی وجود دارد، چرا که مادی گرایی شرک آمیز آنان چیره گشته و شاید به همین دلیل است که تسلیم نظریۀ کمونیسم مادی گرا و إلحادی شده و در برابر نفوذ آن، مقاومت نکردند.
سوم: اینکه روایات مربوط به جنبش ترکان علیه مسلمانان، اگرچه پاره ای از آنها بر یورش ترک های مغول و تاخت و تاز آنها به سرزمین ما در قرن هفتم هجری منطبق می گردد.
اما برخی از آن روایات، حرکت های آنان را که به حوادث ظهور حضرت مهدی (ع) متصل می گردد و همچنین همکاری آنها با رومیان علیه ما و اختلاف شان با یکدیگر در همان زمان را بیان می کند و این ماجرا جز بر روس ها منطبق نگشته یا اینکه اگر قضیه به درازا کشیده شود، بر وارثان دولت آنها از اقوامی که ریشه و تبار ترکی دارند در روسیه و اروپای شرقی، منطبق است. (کورانی، علی، عصر ظهور، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل- تهران (ایران)، چاپ۶، ۱۳۸۲ه.ش، صص۶۱-۶۲٫)
[۲۰] .نعیم بن حماد، الفتن (ابن حماد)، دارالکتب العلمیه-بیروت (لبنان)، چاپ۲، ۱۴۲۳ ه.ق، ص ۱۴۵و ۴۵۸؛ ابن طاووس، علی بن موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، مؤسسه فرهنگی صاحب الامر(عج)- قم(ایران)، چاپ۱، ۱۴۱۶ ه.ق، صص ۹۸و ۱۹۰٫ابن طاووس، علی بن موسی، الملاحم و الفتن فی ظهور الغایب المنتظر (عج)، الشریف الرضی-قم (ایران)، چاپ۵،۱۳۹۸ ه.ق، صص۴۰ و ۹۰٫
[۲۱] . کمربندی که از شاخه نخل بافته می شود.
[۲۲] .ابن حماد، الفتن، ص۳۲۴٫
[۲۳] . مانند آنچه دشمنان و رقبا به ناگاه و به سرعت بر سر یوشچنکو در اوکراین آوردند.
[۲۴] .یزدی حائری، علی بن زین العابدین، إلزام الناصب فی إثبات الحجه الغئب (عج)، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات- بیروت (لبنان)، چاپ۱، ۱۴۲۲ ه.ق، ج۲، ص۱۰۴٫
[۲۵] . نعمانی، الغیبه، ص۲۷۸؛ شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج اله علی العباد، ج۲، ص۳۷۲؛ شیخ طوسی، الغیبه،ص۴۳۸٫
[۲۶] .علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۵۲،ص۲۱۸؛ یزدی حائری، الزام الناصب، ج۲، ص ۱۰۶ و …
[۲۷] . طوسی، الغیبه (للطوسی)، ص