آیا خطبه‌های «بیان»، «افتخاریه» و «تطنجیه» که در «مشارق الأنوار» حافظ بُرسی وجود دارند، معتبراند؟

شیعه نیوز:
پرسش
آیا خطبه‌های «بیان»، «افتخاریه» و «تطنجیه» که در «مشارق الأنوار» حافظ بُرسی وجود دارند، معتبر و مورد وثوق‌اند؟
پاسخ اجمالی
خطبه افتخاریه
حافظ رجب برسى در کتاب «مشارق الأنوار»[1] از أصبغ بن نباته؛ خطبه نسبتاً مفصلى را به نام «خطبة الإفتخار» از امام علی( علیه السلام ) نقل کرده است. در آن خطبه امام علی( علیه السلام ) با این جملات خود را معرّفی می‌فرماید: «من برادر پیامبر و وارث علم و دانش، و معدن حکمت و صاحب راز رسول خدا هستم. خدای عالَم هیچ حرفى از حروف کتاب‌هاى آسمانى خود را نازل نفرمود جز این‌که آنها به من رسیده و دانشم را نسبت به حوادث گذشته و آینده جهان تا روز قیامت افزون فرموده است».[2] سپس آن‌حضرت به حوادثی از آینده و نشانه‌های ظهور اشاره می‌کنند.[3] اگر اجمالاً به متن این خطبه دقت شود موارد زیادی از این عبارات و محتوا در روایات دیگر نیز آمده است، و مورد تأیید می‌باشد.
خطبه «البیان»
در خطبه «البیان»؛ اوصافی از امیرالمؤمنین( علیه السلام ) ذکر شده و در ادامه، مباحثی درباره مهدویت مطرح می‌شود. عمده مطالب مهدوی این خطبه به اوضاع آخرالزمان و نشانه‌های ظهور پرداخته است. این خطبه، ضمن بحث از علائم ظهور، به موضوع سید حسنی پرداخته و درباره حرکت او، برخوردش با امام مهدی( عجه الله تعالی فرجهم الشریف ) و تسلیم شدن او و سپاهش برابر امام، صحبت می‌کند. درباره سند این روایت و میزان اعتبار آن، در کلمات علما مطالب فراوانی به چشم می‌خورد که برخی مؤید و برخی مخالف هستند. برای آگاهی بیشتر درباره این خطبه، نمایه «خطبه البیان»، سؤال 19468 مطالعه شود.
خطبه «تُطُنجیه»
این خطبه را مرحوم حافظ رجب بُرسى در کتاب «مشارق الأنوار الیقین» نقل کرده است.[4] از آن‌جا که امام على( علیه السلام ) در قسمتى از این خطبه می‌فرماید: «اَنَا الْواقِفُ عَلَى التُّطُنْجَیْنِ»[5] ـ من بر تطنجین ایستاده‌ام ـ این خطبه را تطنجیه گویند. که به معناى دو خلیج از آب است و یا به معناى دنیا و آخرت است. آغاز خطبه با بخش «خلق عالم» با خطبه نخست نهج ‌البلاغه قرابت بسیاری دارد؛ بیشتر تعبیرات با جمله‌بندی دیگری، کاملاً متأثر از آیات قرآنی است و بر باورهای رسمی تکیه دارد. مضمون اصلی خطبه، گستره دانش حضرت علی( علیه السلام ) است، بویژه به دانایی برتر آن‌حضرت نسبت به کائنات و نسبت به رخدادهای گذشته و آینده تکیه دارد، به همین مناسبت، مضامین گسترده‌ای در کیهان‌شناسی، اخبار گذشتگان و وقایع مربوط به آخرالزمان آمده است. این خطبه، سیر حمد و ستایش خدای تعالی را در طول تاریخ انبیا و ولایت تکوینی و علم ائمه اطهار( علیه السلام ) را بیان می‌کند. به دیگر سخن؛ انسان کامل را معرّفی می‌کند. سخن از خلق اوّل و صادر اوّل می‌باشد که در لسان حدیث به صورت «اَوَّلُ ما خَلَقَ اللّه‏ُ الْعَقْلُ»[6] بیان می‌شود و این مقام عقل در ابعاد مختلف داراى مظاهر مختلفى است. این مقام عقل اوّل، همان «حقیقت محمّدیه» است.[7]
خطبه «تطنجیه» در نهج البلاغه نیامده است، ولى در «المجموع الرائق من ازهار الحدائق» سید هبة اللّه ابی محمد موسوى(متوفّای ۷۰۳ق)،[8] درج شده و برخی از متأخّرین مانند «إلزام الناصب» علی یزدى حایرى‏(متوفّای 1323ق)،‏[9] نیز نقل کرده‌اند. در پایان این خطبه از اقالیم چهارگانه یاد شده، و شیخ آقا بزرگ تهرانى احتمال داده است که این خطبه با «خطبة الأقالیم» که ابن شهرآشوب در «المناقب» از آن یاد کرده متحد باشد.[10] این خطبه نیز بارها به صورت مستقل و ضمن کتاب‌هاى دیگر به چاپ رسیده است. نسخه‌هاى خطّى متعددى از آن‌را در کتابخانه‌هاى دانشگاه تهران، مجلس، وزیرى یزد و مسجد اعظم قم سراغ داده‌اند.[11] چند شرح بر خطبه مذکور نگاشته شده[12] که مشهورترین آنها «ارشاد المسترشدین» تألیف سید کاظم رشتى (متوفّای ۱۲۵۹ق) است که هفده نسخه خطى از آن در کتابخانه‌هاى ایران موجود است.[13]
این خطبه از جهت سندی قابل خدشه است و نمی‌توان سند آن‌را پذیرفت، ولى مدلول و محتوای آن اگر از حضرت امام علی( علیه السلام ) هم نباشد، قابل پذیرش است، با توجه به این‌که روایات دیگرى داریم که داراى مضامین بلندتر و کامل‌تر از مدلول این روایت می‌باشند، و به کمک آن می‌آید. از این‌رو؛ جمعى از بزرگان، مضامین خطبه تطنجیه را صحیح می‌دانند. آنها بر این اعتقادند که با مراجعه به مجموع اخبار وارد شده در فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علی( علیه السلام )، رفع شبهه می‌شود؛ البته آنها متذکر می‌گردند که اخبار هم مانند آیات، محکم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مفصل و تنزیل و تأویل دارد. پس بر شخص منصف است که به مجرّد دیدن حدیث یا خبرى که ظاهر آن در نظر او با اصول و قواعد هم‌سویى ندارد، فوراً به انکارش اقدام ننماید، بلکه در آن تأمل و تدبر نماید و آن‌را با کلمات دیگرى که از معصومان( علیه السلام ) رسیده و مفسر این اخبار است مقایسه نماید؛ چرا که کلمات آنان مانند آیات قرآن، برخى برخى دیگر را تفسیر و تبیین می‌کند.[14] برای نمونه؛ در کتاب «الکافى» کلینى(ره) درباره انسان کامل احادیثی است که هیچ منافاتی با آموزه‌های اسلامی ندارد؛ مانند این‌که امام علی( علیه السلام ) فرمود: «أَنَا عَیْنُ اللَّهِ وَ أَنَا یَدُ اللَّهِ وَ أَنَا جَنْبُ اللَّهِ- وَ أَنَا بَابُ اللَّهِ».[15] از این‌رو؛ می‌توان گفت روایات در این باب، تا حدودی محتوای خطبه تطنجیه را تأیید می‌کند.
درباره این خطبه و مضامین آن بحث‌های بسیاری طبق مبانی عرفان اسلامی است. که مهم‌ترین آن بحث انسان کامل می‌باشد .

[1]. ر.ک: «شخصیت شیخ حافظ رجب برسی و آثار او»، سؤال 31119.
[2]. حافظ برسى، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین( علیه السلام )، محقق و مصحح: عاشور، على‏، ص 260، أعلمی‏، بیروت، چاپ اول، 1422ق.
[3]. ر.ک: همان، ص 260 – 262.
[4]. همان، ص 263.
[5]. همان.
[6]. شیخ حر عاملى، محمد بن حسن‏، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة (کلیات حدیث قدسى)، ص 647، انتشارات دهقان‏، تهران، چاپ سوم، 1380ش؛ ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، محقق و مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل،‏ ج ‏18، ص 185، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404ق.
[7]. ر.ک: «اولین مخلوق الهى»، سؤال 155؛ «چگونگی خلقت پیامبر اکرم و نسبت وجود ایشان با سایر موجودات»، سؤال 12372.
[8]. موسوى، سید هبة اللّه ابی محمد، المجموع الرائق من ازهار الحدائق، ج 1، ص 452، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1375ش.
[9]. یزدى حایرى، على‏، إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب ( عجه الله تعالی فرجهم الشریف )‏، محقق و مصحح: عاشور، على‏، ج ‏2، ص 199، مؤسسة الأعلمى‏، بیروت، چاپ اول، 1422ق.
[10]. آقا بزرگ تهرانی‏، الذریعة إلى ‏تصانیف ‏الشیعة، ج ‏7، ص 199 و 201، اسماعیلیان‏، قم، 1408ق؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب( علیه السلام )، ج ‏2، ص 274، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، 1379ق.
[11]. ر.ک: فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، ج ۱۳، ص ۳۳۸۰ و ج ۶، ص ۳۶۵؛ فهرست کتابخانه مجلس، ج ۳۸، ص ۴۹۷ ؛ فهرست کتابخانه وزیرى یزد، ج ۱، ص ۲۱؛ فهرست کتابخانه مسجد اعظم قم، ۶۰۶.
[12]. محمد کریم خان بن ابراهیم کرمانى(متوفای ۱۲۸۸ق) شرحى بر خطبه تطنجیه نگاشته که نسخه خطى آن در کتابخانه سپهسالار نگهدارى می‌شود. شرحى ناشناخته بر خطبه تطنجیه در فهرست کتابخانه دانشگاه تهران (ج ۲، ص ۷۰۳، شماره ۱۰۶۷) معرّفى شده است. ر.ک: علی صدرایی، خویی، با همکاری: ابوالفضل؛ سلیمانی، مهدی؛ آشتیانی، احسان، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه) ج 4، ص 377 – 378، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، چاپ اول، 1384ش.
[13]. ر.ک: فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج 4، ص 375 – 377.
[14]. ر.ک: علامه حسن زاده آملى، حسن، خیر الأثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر، ص 98، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ چهارم، 1379ش.
[15]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ‏1، ص 145، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق؛ ر.ک: «امامان اسمای حسنای خداوند»، سؤال 36705.

T