شیعه نیوز:
پرسش
معنا و توضیح حدیث «ینحدر عنی السیل و لا یرقی الی الطیر» چیست؟
پاسخ اجمالی
معنای این سخن امام علی( علیه السلام ) چنین است: «همواره سیل‌هاى خروشان و چشمه‌هاى علم و فضیلت از دامنه کوهسار وجودم جارى است و مرغ دور پرواز اندیشه به قلّه وجود من نمی‌رسد». این تعبیر بیانگر این نکته لطیف و ظریف است که وجود امام، به کوه عظیمى تشبیه شده که داراى قلّه بسیار مرتفعى است و طبیعت این گونه کوه‌ها و قلّه‌ها این است که نزولات آسمانى را در خود جاى می دهد و سپس به صورت مستمرّ به روى زمین‌هاى گسترده و دشت‌ها جارى می‌سازد و گل‌ها و گیاهان و درختان را بارور می‌کند و از سوى دیگر هیچ پرنده دور پروازى، نمی‌تواند به آن راه یابد.
پاسخ تفصیلی
این جمله بخشی از سخنان امام علی( علیه السلام ) در خطبه‌ای معروف به شقشقیّه[1] است که مشتمل بر شکایت در امر خلافت و سپس ترجیح دادن شکیبایى در برابر آن و آن‌گاه بیعت مردم با او می‌باشد.
امام علی( علیه السلام ) می‌فرماید: «أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَى یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَ لَا یَرْقَى إِلَیَّ الطَّیْرُ فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً وَ طَوَیْتُ عَنْهَا کَشْحاً وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِی بَیْنَ أَنْ أَصُولَ بِیَدٍ جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ عَلَى طَخْیَةٍ عَمْیَاءَ یَهْرَمُ فِیهَا الْکَبِیرُ وَ یَشِیبُ فِیهَا الصَّغِیرُ وَ یَکْدَحُ فِیهَا مُؤْمِنٌ حَتَّى یَلْقَى رَبَّهُ فَرَأَیْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى هَاتَا أَحْجَى فَصَبَرْتُ وَ فِی الْعَیْنِ قَذًى وَ فِی الْحَلْقِ شَجًا أَرَى تُرَاثِی نَهْباً...»؛[2] به خدا سوگند! او پیراهن خلافت را بر تن کرد در حالى‌که خوب می‌دانست موقعیت من در مسئله خلافت همچون محور سنگ آسیاب است [که بدون آن هرگز گردش نمی‌کند]، سیل خروشان [علم و فضیلت] از دامنه کوهسار وجودم پیوسته جارى است و مرغ [دور پرواز اندیشه] به قلّه [وجود] من نمی‌رسد [وقتی چنین دیدم]، در برابر آن پرده‌اى افکندم و پهلو از آن تهى نمودم و پیوسته در این اندیشه بودم که آیا با دست بریده [و نداشتن یار و یاور، به مخالفان] حمله کنم یا بر این تاریکى کور، صبر نمایم، همان ظلمت و فتنه‌اى که بزرگسالان را فرسوده، کودکان خردسال را پیر و مردم با ایمان را تا واپسین دم زندگى و لقاى پروردگار رنج می‌دهد. سرانجام دیدم بردبارى و شکیبایى در برابر این مشکل، به عقل و خرد نزدیک‌تر است، به همین دلیل شکیبایى پیشه کردم [نه شکیبایى آمیخته با آرامش خاطر، بلکه] در حالى‌که گویى در چشمم خاشاک بود و استخوان راه گلویم را گرفته بود، چرا که با چشم خود می‌دیدم میراثم به غارت می‌رود.[3]
نکاتی درباره خطبه شقشقیه
1. این خطبه از مهم‌ترین خطبه‌هاى نهج البلاغه است و چون مسائل مربوط به خلافت بعد از رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) را بی‌پرده شرح می‌دهد براى گروهى جنجال برانگیز شده است. نکته‌هایى در این خطبه وجود دارد که در هیچ‌یک از خطبه‌هاى نهج البلاغه نیست و در عین کوتاهى، یک دوره تاریخ اسلام مربوط به عصر خلفاى نخستین در آن خلاصه شده است. تحلیل‌هاى دقیق و جالبى دارد که براى صاحب‌نظران، بسیار قابل مطالعه است و نکاتى در آن دیده می‌شود که در هیچ جاى دیگر دیده نخواهد شد.[4]
2. این خطبه با صراحت، این حقیقت را بیان می‌کند که بعد از رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم )، امام علی( علیه السلام ) از همه شایسته‌تر براى مقام خلافت و جانشینی بود و شدیداً تأسف می‌خورد که چرا خلافت از محور اصلى تغییر داده شد.
3. امام علی( علیه السلام ) نخست شکایت خود را از نخستین مرحله خلافت بیان می‌دارد، سپس دلیل روشنى براى این معنا ذکر می‌کند که به هیچ وجه قابل انکار نیست، مىفرماید: «یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَ لَا یَرْقَى إِلَیَّ الطَّیْرُ»؛ یعنی سیل‌هاى خروشان و چشمه‌هاى علم و فضیلت از دامنه کوهسار وجودم پیوسته جارى است و مرغ دور پرواز اندیشه به قلّه (وجود) من نمی‌رسد.
«ینحدر»، به معنای «فرو می‌ریزد و پایین می‌آید»، و «و لا یرقى»، به معنای «بالا نمی‌رود» است که در دو جهت مختلف و در برابر هم قرار گرفته و بیانگر نکته لطیف و ظریفى است و آن این‌که وجود امام، به کوه عظیمى تشبیه شده، که داراى قلّه بسیار مرتفعى است و طبیعت این گونه کوه‌ها و قلّه‌ها این است که نزولات آسمانى را در خود جاى می‌دهد و سپس به صورت مستمرّ به روى زمین‌هاى گسترده و دشت‌ها جارى می‌سازد و گل‌ها و گیاهان و درختان را بارور می‌کند و از سوى دیگر هیچ پرنده دور پروازى، نمی‌تواند به آن راه یابد.
این تشبیه اشاره به همان چیزى است که در قرآن مجید درباره نقش کوه‌ها در آرامش و آبادى زمین آمده: «وَ أَلْقى فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلًا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»؛[5] خداوند در زمین، کوه‌هاى محکم و ثابتى افکند تا اضطراب و لرزش آن‌را نسبت به شما بگیرد و نهرهایى [به وسیله آنها] ایجاد کرد و راه‌هایى در آن قرار داد تا هدایت شوید. آرى اگر شبکه کوه‌هاى عظیم نبودند فشار درونى زمین از یکسو و تأثیر جاذبه ماه و خورشید و جزر و مدّ پوسته زمین از سوى دیگر و فشار وزش طوفان‌ها از سوى سوّم، آرامش را از انسان‌ها می‌گرفت و آب‌هایى که از آسمان نازل می‌شد به صورت سیلاب عظیمى به دریاها می‌ریخت و ذخیره آبى به صورت نهر و چشمه وجود نداشت.
4. در این‌جا پرسشی مطرح می‌شود که «ینحدر عنّى السّیل، و لا یرقى الىّ الطّیر» یک ادعا است، دلیلش چیست؟ پاسخ این است: هر کسی که کمترین ارتباطى با تاریخ اسلام و مسلمانان داشته باشد، مقام بی‌نظیر امام على( علیه السلام ) را در علم و دانش می‌داند؛ زیرا علاوه بر احادیث فراوانى که از پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) در زمینه علم وسیع حضرت على( علیه السلام ) نقل شده و علاوه بر این‌که همه علوم اسلامى طبق تصریح جمعى از دانشمندان اسلامى از وجود او سرچشمه گرفته و او بنیان‌گذار این علوم محسوب می‌شود و در تمام دوران خلفا هر زمان مشکل مهمّى در مسائل مختلف اسلامى پیش می‌آمد و همه از حلّ آن عاجز می‌ماندند، به على( علیه السلام ) پناه می‌بردند و حلّ نهایى را از او می‌خواستند، تنها مطالعه خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار آن‌حضرت در نهج البلاغه براى پى بردن به این حقیقت کافى است. هر انسان منصفى، چه مسلمان و چه غیر مسلمان، نهج البلاغه را به دقّت مطالعه کند در برابر عظمت علمى آن‌حضرت سر تعظیم فرود می‌آورد و مفهوم جمله «ینحدر عنّى السّیل، و لا یرقى الىّ الطّیر»، عملاً بر او ظاهر و آشکار می‌شود.[6]
[1]. نام این خطبه از عبارتی در این خطبه گرفته شده است که امام ( علیه السلام ) در پاسخ درخواست «ابن عباس» براى ادامه خطبه، به او فرمود: «تلک شقشقة هدرت ثمّ قرّت»؛ یعنی: «این شعله آتشى بود که از دل زبانه کشید و فرو نشست».
[2]. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، خطبه 3، ص 48، هجرت، قم، چاپ اول، 1414ق.
[3]. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام (شرح تازه و جامعى بر نهج البلاغه)، ج 1، ص 317 - 318، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، تهران، 1417ق.
[4]. همان، ص 319.
[5]. نحل، 15.
[6]. ر.ک: پیام امام (شرح تازه و جامعى بر نهج البلاغه)، ج 1، ص 323 – 327؛ «اثبات امامت امام علی( علیه السلام ) از قرآن»، سؤال 324؛ «امام علی ( علیه السلام ) و علم غیب و خالق زمین و رعد و برق»، سؤال 7474؛ «ویژگی های امام علی( علیه السلام )»، سؤال 500.
T
