پرسش
در سوره اسراء آیه 29 آمده؛ نه آن‌قدر دست خود را باز بگذار که خودت در تنگنا قرار گیری و نه دست خود را بر گردنت ببند؛ یعنی نه آن‌قدر به دیگران کمک کن که خودت نیازمند شوی و نه در انفاق خساست به خرج ده. در حدیثی دیگر داریم که «خیر الامور اوسطها». حال با توجه به این آیات و روایات، آیا عمل ائمه( علیه السلام ) در انفاق افطار خود در سه روز پیاپی که در سوره انسان ذکر شده، با توصیه‌های یاد شده تضاد ندارد؟
پاسخ اجمالی
دوری از افراط و رعایت اعتدال و میانه‌‌روی در کارهای خیر، مورد تأکید قرآن کریم است. آن‌جا که با صراحت تمام به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم ) دستور می‌دهد: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُورا»؛[1] هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک انفاق و بخشش منما) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشاى، تا مورد سرزنش قرار گیرى و از کار فرومانى.
در جایی دیگر پس از بیان نشانه‌‌های بندگان صالح و شایسته خدا، در مورد حد و مرز احسان و بخشش آنان می‌فرماید: «وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما»؛[2] و کسانى که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف می‌نمایند و نه سختگیرى، بلکه در میان این‌‌دو، حدّ اعتدالى دارند.
این معنا در تعالیم ائمه( علیه السلام ) نیز مورد تأکید واقع شده است: «عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع مَا لِلرَّجُلِ مِنْ مَالِهِ عِنْدَ مَوْتِهِ قَالَ الثُّلُثُ وَ الثُّلُثُ کَثِیرٌ»؛[3] علی بن یقطین می‌گوید: از امام کاظم( علیه السلام ) پرسیدم، انسان چه مقدار از اموالش را می‌تواند وصیت کرده(و از ملکیت وراث خارج کند)؟ حضرت فرمود: یک‌سوم و یک‌سوم هم زیاد است.
در تاریخ آمده است؛ مردی از انصار از دنیا رفت، در حالی‌که دختر خردسالی داشت و شش برده که آنها را هنگام مرگ خویش آزاد نمود، و غیر از آن برده‌ها چیزی در بساط نداشت. پس از مرگش بازماندگانش محضر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) رفته و گزارش ماجرا را به آن‌حضرت دادند، حضرت فرمودند: با آن مرده چه کردید؟ گفتند: او را دفن کردیم!
حضرت فرمودند: اگر می‌دانستم او را در قبرستان مسلمانان دفن نمی‌کردم، وى فرزندى از خود به جا گذارده و (با این وصیت افراط آمیز) او را محتاج و نیازمند به مردم نموده است.[4]
گفتنی است که این آموزه‌‌ها قطعاً مورد توجه ائمه( علیه السلام ) بوده است. اما در ماجرای انفاق در سه روز پیاپی، - و یا سه مرتبه در یک شب[5] - که از سوی امام علی( علیه السلام ) و خانواده‌شان صورت گرفته، باید گفت؛ این موضوع منافاتی با اعتدال در انفاق ندارد، بلکه این مورد به نوعی ایثار است که فراتر از انفاق می‌باشد. مؤمنانی با درجه بالاتری از ایمان و صبر، می‌توانند از حد عادی و متعادل انفاق گذر کرده و به جایگاه ایثار دست، یابند.
بر اساس آنچه گفته شد و نیز با توجه به نکات ذیل، انفاق امام علی( علیه السلام ) و خانواده‌اش رویکردی کاملاً اسلامی بوده است؛ زیرا:
1. در قرآن کریم؛ از ایثار که همان مقدم داشتن خواسته دیگران بر خواسته‌های خویش - حتی در حالت تنگ‌دستی - است، به عنوان یکی از ویژگی‌های مؤمنان واقعی یاد شده است.[6]
2. امام علی( علیه السلام ) به صورت یک‌جانبه به انفاق تمام خوراک خانواده‌اش اقدام نکرده بود، بلکه حضرتشان چون با درخواست‌های ترحم‌آمیزی از طرف افراد با‌ایمان مواجه شد، آنان را بر خود و خانواده‌اش ترجیح داد که در این‌گونه موارد نه تنها حضرتشان، بلکه بسیاری از انسان‌های مؤمن تا حدودی از حداقل خواسته‌های خود صرف نظر می‌کنند که کاری بسیار شایسته است.
3. از آیات و روایات بر می‌آید که انسان در مقام انفاق نباید آن‌گونه تمام سرمایه خویش را بذل و بخشش کند که برای ادامه زندگی در آینده محتاج دیگران شود، و به یقین تمام سرمایه یک فرد، تنها آذوقه موجود در خانه و یا تمام پول نقدی که در اختیارش می‌باشد نیست، بلکه ممکن است سرمایه‌های بالقوه دیگری - مانند خانه، زمین کشاورزی، سود قابل پیش‌بینی از فعالیت تجاری و تولیدی که در حال انجام است و ... - وجود داشته باشد که بتوان زندگی خود را با استفاده از آن موارد پیش برد. آیات تعادل در صدقه و انفاق، توصیه می‌کنند که تمام سرمایه‌های بالفعل و بالقوه خود؛ مانند منزل، وسیله نقلیه، پوشاک و ... را از دست ندهید تا بعدها کاملاً دست خالی بمانید. در همین راستا دلیلی وجود ندارد که در این ماجرا، امام علی( علیه السلام ) جز شام یک یا چند شب، تمام سرمایه بالقوه‌اش را نیز از دست داده باشد.
4. در نهایت می‌توان گفت که توصیه به رعایت «تعادل در انفاق» می‌تواند در مورد مؤمنانی باشد که ظرفیت تحمل فقر را نداشته و بعد از صدقه فراوان اگر فقر سراغشان آمد، لب به شکایت می‌گشایند، اما افرادی؛ مانند امام علی( علیه السلام ) و همسر و فرزندان بزرگوارشان که در مقابل فقر مانند کوهی استوار بودند و هیچ‌گاه و تحت هیچ شرایطی از پروردگار خویش شاکی و ناراضی نمی‌شدند، شاید مخاطب توصیه‌های موجود در «آیات تعادل در انفاق» نباشند.
[1]. اسراء، 29.
[2]. فرقان، 67.
[3]. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج 9، ص 243، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[4]. ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفارى، على اکبر، ج 4، ص 186، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1413ق. «انّ رجلًا من الأنصار توفِّىَ وله صِبْیَة صغار وله ستّة من الرّقیق فأعتقهم عند موته ولیس له مال غیرهم فأتى النّبىّ صلى الله علیه و آله فأخبر فقال ما صنعتم بصاحبکم قالوا دفنّاه قال لو علمت ما دفنّاه مع أهل الإسلام ترک ولده یتکفّفون النّاس».
[5]. نقل دیگر آن است که حضرت زهرا( سلام الله علیها ) مقداری غذا برای افطار تهیه کرد، چون هنگام افطار شد مسکینی آمد و درخواست غذا کرد؛ علی( علیه السلام ) یک سوم آن را به او داد، پس از آن یتیم آمد و یک قسمت دیگر را به او دادند؛ سپس اسیر آمد و باقی مانده غذا را نیز به وی دادند؛ و هر سه اتفاق در یک شب رخ داد و غذا به سه قسمت تقسیم و هر سه قسمت به آنان داده شد، و امام علی و خانواده اش با آب افطار کردند. این جا بود که این آیات نازل شد: «این پاداش شما است، و سعى و تلاش شما مورد قدردانى است». ر. ک: پاسخ 18439.
[6]. «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِباد». بقره، 207؛ «وَ یُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَة»، حشر 9.
آیات مرتبط
سوره الإسراء (29) : وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا
سوره الفرقان (67) : وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَٰلِكَ قَوَامًا
سوره الحشر (9) : وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ ۚ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
سوره الإنسان (8) : وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا
T