بیت الاحزان در کتابهای تاریخ انبیاء
بیت الاحزان (بیت الحزن ) ، به معنای ماتمسرا، خانة یعقوب پیامبر به هنگام دوری از فرزندش یوسف ، در کتابهای تاریخ انبیا. در ادب غنایی فارسی ، بویژه در اشعار حافظ ، این واژه و تعابیر مترادف آن (مانند کلبة احزان ، کلبة غم ) تکرار شده و نزد صوفیه نیز کنایه از دل محزون از دوری معشوق است (شاد، ذیل «بیت احزان »؛ نفیسی ، ذیل «کلبة احزان »؛ خرمشاهی ، بخش 2، ص 828ـ829؛ قصص الانبیاء ، ص 104؛ عفیفی ، ذیل «بیت الحزن »؛ اَهور، ج 1، ص 490ـ491، تَهانوی ، ج 2، ص 1561).
بیت الاحزان در تاریخ اسلام
مهمترین و معروفترین مصداق «بیت الاحزان »، مکان یا مسجدی است در قبرستان بقیع مدینه ، در جانب جنوبی قبر عباس بن عبدالمطلب که «بیت الحزن » نیز نامیده شده است . مطابق برخی گزارشها،پس از رحلت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم (سال 11) و به دنبال تألّمات شدید روحی حضرت فاطمه سلام اللّه علیها و نارضایتی از وضع موجود، امام علی علیه السّلام مکانی را در قبرستان بقیع ، بیرون مدینه ، برای وی ساخت تا در آن به عزاداری در ماتم و فراق پدر خود بنشیند. این مکان بیت الاحزان نامیده شد. وی روزها با دو فرزند خود حسنین علیهماالسلام به بیت الاحزان می رفت و هنگام غروب امیرالمؤمنین ایشان را به خانه برمی گرداند؛ پس از گذشت بیست و هفت روز از رحلت پدرش بر اثر شدت بیماری دیگر نتوانست بدانجا برود (مجلسی ، ج 43، ص 177ـ 178؛ سپهر، ج 4، ص 71؛ مقرّم ، ص 97). منابع عامه نیز به این مکان در بقیع اشاره کرده اند. سمهودی (متوفی 911؛ ج 3، ص 907) به نقل از غزالی (متوفی 505)، ضمن بیان آداب زیارت بقیع ، نمازگزاردن در مسجد بیت الحزن را مستحب دانسته و آن را محل اقامت حضرت فاطمه در ایام حزن او بر پدرش یاد کرده است . طبق این بیان ، بعدها مسجدی نیز در مکان مزبور ساخته شده است . همچنین به اقامت حضرت فاطمه پس از وفات پدرش در بیت الاحزان واقع در بقیع تصریح شده است (رفعت باشا، ج 1، ص 426). گذشته از این ، احتمال دارد که قبر حضرت فاطمه در بیت الاحزان باشد و پس از مسجدالنبی و قبرستان بقیع ، بیت الاحزان را سومین مکان محتمل دفن ایشان ذکر کرده اند (خلیلی ، ص 284ـ285؛ سخاوی ، ج 1، ص 41).
بیت الاحزان در ادبیات شیعه
در ادب رثایی شیعی نیز بیت الاحزان جایگاه ویژه ای دارد. رؤیاهایی نیز نقل شده که بنابر آنها حضرت مهدی با سرودن شعری ، بیت الاحزان را مایة غم و اندوه همیشگی خود دانسته است ( رجوع کنید به مقرّم ، همانجا؛ سماوی ، ص 81؛ بلادی بحرانی ، ص 193ـ 196). ازینرو بعضی علمای شیعه آثاری به همین نام در شرح حوادث پس از رحلت پیامبر و مصائب اهل بیت خصوصاً حضرت فاطمه نگاشته اند که معروفترین آنها عبارت اند از: بیت الاحزان فی مصائب سیّدة النسوان ، اثر شیخ عباس قمی (متوفی 1359)؛ بیت الاحزانِ فی مصائب سادات الزمان الخمسة الطاهرة من ولد عدنان ، اثر عبدالخالق بن عبدالرحیم یزدی (متوفی 1268؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 2، ص 185).
منابع
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، بیروت 1378؛ پرویز اهور، کلک خیال انگیز: فرهنگ جامع دیوان حافظ ، تهران 1372 ش ؛ حسین بن علی بلادی بحرانی ، ریاض المدح و الرثا ، قم ] بی تا. [ ؛ محمداعلی بن علی تهانوی ، کتاب کشف اصطلاحات الفنون ، چاپ محمد وجیه ... ] و دیگران [ ، کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967؛ بهاءالدین خرمشاهی ، حافظ نامه ، تهران 1366 ش ؛ جعفر خلیلی ، موسوعة العتبات المقدسه ، قسم المدینة المنورة ، بیروت 1987؛ ابراهیم رفعت باشا، مراة الحرمین ، او،الرحلات الحجازیة والحج و مشاعره الدینیة ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ ، ج 4: زندگانی حضرت فاطمه زهرا ، تهران ] بی تا. [ ؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة ، بیروت 1414/ 1993؛ محمد سماوی ، ظرافة الاحلام ، قم ] بی تا. [ ؛ علی بن عبدالله سمهودی ، وفاءالوفاباخبار دارالمصطفی ، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، بیروت 1404/1984؛ محمدپادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمددبیر سیاقی ، تهران 1363ش ؛ رحیم عفیفی ، فرهنگنامة شعری ، تهران 1372 ش ؛ قصص الانبیاء ، متن پارسی ظاهراً قرن هفتم هجری ، چاپ فریدون تقی زادة طوسی ، مشهد 1363 ش ؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ عبدالرزاق مقرم ، وفاة الصدیقة الزهرا علیهاالسلام ، نجف 1370/1951؛ علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355.
منبع
محمدهانی ملاّ زاده، بیت الاحزان، دائره المعارف بزرگ اسلامی