هدف قرآن از بیان قصص چیست؟ چه پیام هایی در آنها وجود دارد؟ و نقش داستان در زندگى انسانها چیست؟

شیعه نیوز:
پاسخ اجمالی

موارد زیر را می توان از هدف های قرآن در بیان داستان ها بر شمرد:

1. تفکر 2. عبرت گرفتن 3. جلوگیری از انحراف قصه ها 4. بر طرف کردن اختلافات 5. آگاه کردن مردم از سنت های الهی در مقابل کارهای نیک و بد.

پاسخ تفصیلی

با توجه به این که قسمت بسیار مهمى از قرآن به صورت سرگذشت اقوام پیشین و داستان هاى گذشتگان بیان شده است، این سؤال براى بعضى پیش مى‏آید که چرا یک کتاب تربیتى و انسان ساز این همه تاریخ و داستان دارد؟

اما توجه به چند نکته علت حقیقى این موضوع را روشن مى‏سازد:

1- با توجه به این که تاریخ آزمایشگاه مسائل گوناگون زندگى بشر است، و آن چه را که انسان در ذهن خود با دلائل عقلى ترسیم مى‏کند در صفحات تاریخ به صورت عینى باز مى‏یابد، نقش تاریخ را در نشان دادن واقعیات زندگى به خوبى مى‏توان درک کرد.

انسان با چشم خود در صفحات تاریخ، شکست مرگبارى را که دامن یک قوم و ملت را بر اثر اختلاف و پراکندگى مى‏گیرد مى‏بیند، و همین گونه پیروزى درخشان قوم دیگر را که در سایه ی اتحاد و همبستگى بدست می آید. تاریخ با زبان بى‏زبانی اش نتائج قطعى و غیر قابل انکار مکتبها: روشها، و برنامه‏هاى هر قوم و گروهى را بازگو مى‏کند. داستانهاى پیشینیان مجموعه‏اى است از پرارزشترین تجربیات آنها، و مى‏دانیم که محصول زندگى چیزى جز تجربه نیست. تاریخ آئینه‏اى است که تمام قامت جوامع انسانى را در خود منعکس مى‏سازد، زشتیها، زیبائیها، کامیابیها، ناکامیها، پیروزیها و شکستها و عوامل هر یک از این امور را بیان می کند. به همین دلیل مطالعه تاریخ گذشتگان، عمر انسان را - درست به اندازه ی عمر آنها- طولانى مى‏کند! چرا که مجموعه تجربیات دوران عمر آنها را در اختیار انسان مى‏گذارد.

على ع به فرزند برومندش چنین مى‏گوید: " فرزندم! من هر چند عمر پیشینیان را یک جا نداشته‏ام، ولى در اعمال آنها نظر افکندم، در اخبارشان اندیشه نمودم، و در آثارشان به سیر و سیاحت پرداختم، آن چنان که گویى همچون یکى از آنها شدم بلکه گویى من به خاطر آنچه از تجربیات تاریخ آنان دریافته‏ام با اولین و آخرین آنها عمر کرده‏ام"![1].

البته تاریخى که خالى از خرافات و دروغ‏پردازیها و تملق‏ها و ثنا خوانیها و تحریفها و مسخها بوده باشد، ولى متاسفانه این گونه تواریخ کم است، و نقش قرآن را در ارائه نمودن نمونه‏هایى از تاریخ اصیل نباید از نظر دور داشت. تاریخى که همچون آئینه صاف باشد، نه کژ نما!، تاریخى که تنها به ذکر وقایع نپردازد، به سراغ ریشه‏ها و نتیجه‏ها نیز برود. با این حال چرا قرآن که یک کتاب عالى تربیت است در فصول و فرازهاى خود تکیه بر تاریخ نکند و از داستانهاى پیشینیان، مثال و شاهد نیاورد.

2- از این گذشته تاریخ و داستان جاذبه مخصوصى دارد، و انسان در تمام ادوار عمر خود از سن کودکى تا پیرى تحت تاثیر این جاذبه فوق العاده است. و به همین جهت قسمت مهمى از ادبیات جهان، و بخش بزرگى از آثار نویسندگان، را تاریخ و داستان تشکیل مى‏دهد. بهترین آثار شعرا و نویسندگان بزرگ اعم از فارسى زبان و غیر آنها، داستانهاى آنها است، گلستان سعدى، شاهنامه فردوسى، خمسه نظامى و آثار جذاب نویسندگان معاصر، همچنین آثار هیجان‏آفرین ویکتور هوگوی فرانسوى، شکسپیر انگلیسى، و گوته آلمانى، همه در صورت داستان عرضه شده است.

داستان چه به صورت نظم باشد یا نثر و یا در شکل نمایشنامه و فیلم عرضه شود، اثرى در خواننده و بیننده مى‏گذارد که استدلالات عقلى هرگز قادر به چنان تاثیر نیست.

دلیل این موضوع شاید آن باشد که معمول و اکثریت انسان ها قبل از آنکه، عقلى باشند حسى اند و بیش از آنچه به مسائل فکرى بیاندیشند در مسائل حسى غوطه‏ور اند. مسائل مختلف زندگى هر اندازه برایشان از میدان حس دور مى‏شوند و جنبه تجرد عقلانى به خود مى‏گیرند ثقیل تر و سنگین تر و دیر هضم‏تر مى‏شوند.

و از اینرو مى‏بینیم همیشه براى جا افتادن استدلالات عقلى از مثالهاى حسى استمداد مى‏شود و گاهى ذکر یک مثال مناسب و بجا تاثیر استدلال را چندین برابر مى‏کند. لذا دانشمندان موفق آنها هستند که تسلط بیشترى بر انتخاب بهترین مثالها دارند. و چرا چنین نباشد در حالى که استدلالهاى عقلى بالآخره برداشتهایى از مسائل حسى و عینى و تجربى است.

3- داستان و تاریخ براى همه کس قابل فهم و درک است، بر خلاف استدلالات عقلى که همه در آن یکسان نیستند! به همین دلیل کتابى که جنبه عمومى و همگانى دارد و از عرب بیابانى بیسواد نیمه وحشى گرفته تا فیلسوف بزرگ و متفکر همه باید از آن استفاده کنند، حتما باید روى تاریخ و داستانها و مثالها تکیه نماید.

مجموعه این جهات نشان مى‏دهد که قرآن بهترین راه (تاریخ و داستان) را از نظر تعلیم و تربیت پیموده است.مخصوصا با توجه به این نکته که قرآن در هیچ مورد به ذکر وقایع تاریخى بطور برهنه و عریان نمى‏پردازد، بلکه در هر گام از آن نتیجه گیرى کرده، و بهره‏بردارى تربیتى مى‏کند.[2]

قبل از پرداختن به هدف های قرآن از قصص، جا دارد که اشاره کنیم؛ ماهیت داستان های قرآنی بیان واقعیاتی است که در جهان پدید آمد، نه خیال پردازی.

در هر صورت به صورت خلاصه می توان اهداف قرآن را از ذکر داستانها بدین قرار بیان کرد:

1. تفکر: «فاقصص القصص لعلهم یتفکرون»؛ داستان ها را بیان کن به آن امید که بیاندیشند.[3]
2. عبرت گرفتن[4].
3. جلوگیری از انحراف قصه ها: خداوند بعد از بیان داستان مباهله می فرماید: «ان هذا لهو القصص الحق» یعنی: حقیقت داستان این است.[5] و بعد از بیان گوشه ای از زندگی حضرت عیسی ( علیه السلام ) می فرماید: «الحق من ربک» یعنی: کلام درست از ناحیه پروردگار توست[6].
4. بر طرف کردن اختلافات: «ان هذا القرآن یقص علی بنی اسرائیل اکثر الذی هم فیه یختلفون» این قرآن داستان هایی می گوید که بیشتر بنی اسرائیل در آن مورد اختلاف دارند.[7]
5. آگاهی مردم از سنت های الهی در مقابل نیکوکاران و بدکاران. [8]

ذکر داستان گذشتگان تسلى خاطرى بود براى پیامبر و مؤمنان اندک نخستین، و براى مؤمنان در هر عصر و زمان که از انبوه مخالفان و اکثریت قوم گمراه، وحشتى به خود راه ندهند، و به نتیجه کار خود صد در صد امیدوار باشند.

و نیز هشدار و انذارى است براى جباران و ستمگران و گمراهان در هر عصر و زمان که مجازات الهى را از خود دور نبینند، عذابهایى همچون زمین لرزه، صاعقه، طوفان مرگبار، آتشفشان، شکافتنَ زمین، باران سیل‏آسا که انسانهاى امروز در برابر آن به همان اندازه ناتوانند که انسانهاى گذشته هستند.

اینها همه به خاطر آن است که هدف از داستانهاى قرآن رشد و تکامل انسانها است، هدف نور و روشنایى در جانها است و کنترل هوسهاى سرکش، بالآخره هدف مبارزه با ظلم و ستم و انحراف است.[9]

[1] نهج البلاغه نامه 31 به امام حسن مجتبى ( علیه السلام ) اى بنى انى و ان لم اکن عمرت عمر من کان قبلى فقد نظرت فى اعمالهم و فکرت فى اخبارهم و سرت فى آثار هم حتى عدت کاحدهم بل کانى بما انتهى الى من امور هم قد عمرت من اولهم الى آخرهم.

[2] تفسیر نمونه، ج‏9، صص304 تا 306.

[3] اعراف، 7، 176.

[4] مجتبوی، سید جلال الدین، علم اخلاق اسلامی، ترجمه جامع السعادات، ج 3، ص 194.

[5] آل عمران، 62.

[6] آل عمران، 59

[7] نمل، 27، 76.

[8] فیض کاشانی، محسن، محجة البیضاء، ج 7، ص 85.

[9] تفسیر نمونه، ج‏15، ص343.

آیات مرتبط

سوره آل عمران (62) : إِنَّ هَٰذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ ۚ وَمَا مِنْ إِلَٰهٍ إِلَّا اللَّهُ ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
سوره النساء (164) : وَرُسُلًا قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَرُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ ۚ وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَىٰ تَكْلِيمًا
سوره الأعراف (101) : تِلْكَ الْقُرَىٰ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبَائِهَا ۚ وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمَا كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ ۚ كَذَٰلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِ الْكَافِرِينَ
سوره الأعراف (176) : وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَٰكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ ۚ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ۚ ذَٰلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا ۚ فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ
سوره هود (100) : ذَٰلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَىٰ نَقُصُّهُ عَلَيْكَ ۖ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِيدٌ
سوره هود (120) : وَكُلًّا نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ ۚ وَجَاءَكَ فِي هَٰذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرَىٰ لِلْمُؤْمِنِينَ
سوره يوسف (3) : نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَٰذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِينَ
سوره يوسف (111) : لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبَابِ ۗ مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَىٰ وَلَٰكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ كُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ
سوره الكهف (13) : نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ ۚ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى
سوره طه (99) : كَذَٰلِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبَاءِ مَا قَدْ سَبَقَ ۚ وَقَدْ آتَيْنَاكَ مِنْ لَدُنَّا ذِكْرًا
سوره غافر (78) : وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنَا عَلَيْكَ وَمِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ ۗ وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ فَإِذَا جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ

T