پرسش
در آیات قرآنی صفت غفور بر صفت رحیم مقدم می شود، به استثناء سوره سبأ که می فرماید: یَعلَمُ مَا یَلِجُ فِی الأرضِ وَ مَا یَخرُجُ مِنهَا وَ مَا یَنزِلُ مِنَ السٌماءِ وَ مَا یَعرُجُ فیهَا وَ هُوَ الرٌحِیمُ الغَفُورُ، آیا دلیل خاصی دارد؟
پاسخ اجمالی
این که چرا کلمه و یا جمله ای در آیه اى مقدّم شده و همان، در آیه دیگر مؤخر شده است، در کتاب های علوم قرآنی به آن پرداخته شده و در علّت آن چنین گفته اند: چون بافت آیه به تنهایى در جایی تقدیم را اقتضا مى کند، ولی در جای دیگر تأخیر را می طلبد.
در آیۀ مورد بحث صفت «رحیم» با خصوصیات اول آسمان و زمین یعنی «یَلِجُ» و «یَنزِلُ»، و صفت «غفور» با خصوصیات بعدی آن دو یعنی «یَخرُجُ» و «یَعرُجُ» متناسب است؛ به این بیان: آنچه در زمین فرو مى رود، و آنچه از زمین خارج مى شود، همه رحمت و عطایای الاهی است، و آنچه از آسمان فرو مى آید، و از اعمال مردم به آسمان بالا مى رود، با این که اعمال گروهی از انسان ها پاک و کامل نیست، ولی خداوند آنها را مشمول آمرزش خویش قرار می دهد.
پاسخ تفصیلی
خداوند در آیۀ شریفۀ مورد بحث می فرماید: «آنچه در زمین فرو مى رود و آنچه را از آن بر مى آید مى داند، و (همچنین) آنچه از آسمان نازل مى شود و آنچه بر آن بالا مى رود و او مهربان و آمرزنده است».[1]
علامه طباطبائی در ذیل آیۀ شریفه می گوید: «یلج» مضارع از ریشۀ «ولوج» به معناى فرو رفتن، و بر خلاف خارج شدن است. همچنین کلمه «یعرج» از عروج معناى مقابل نزول را مى دهد؛ نزول یعنى پایین آمدن، و عروج یعنى بالا رفتن. این که فرمود خدا علم دارد به آنچه در زمین فرو مى رود، و از زمین بیرون مى شود، و آنچه از آسمان فرو مى آید، و به آسمان بالا مى رود، گویا کنایه است از علم خدا به حرکت هر صاحب حرکتى، و آنچه انجام مى دهد، و آیه شریفه با دو کلمه «وَ هُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُور» ختم شده و گویا در این جمله اشاره است به این که خدا رحمتى ثابت دارد، و مغفرتى که خاص اقوامى است که ایمان داشته باشند.[2]
برای توصیف خداوند بر رحیم و غفور، در آیۀ مزبور احتمالاتی داده شده است:
یک. در میان امورى که به آسمان عروج مى کند، اعمال بندگان و ارواح آنها است، پس او است که آنها را زیر پوشش رحمت و مغفرتش قرار مى دهد.
دو. نزول برکات و مواهب آسمانى مولود رحمت او است، و اعمال صالحى که از بندگان به مقتضاى «وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ» بالا مى رود، مشمول آمرزش او خواهد بود.
سه. آنها که شکر این نعمت ها را به جا مى آورند مشمول رحمت اند و آنها که مقصّرند اگر از حد نگذرانند مشمول آمرزش الاهی واقع می شوند.
خلاصه اینکه آیه فوق در تمام ابعادش معناى وسیع و گستردهاى دارد، و نباید آن را در یک جهت محدود کرد.[3]
با توجه به توضیحات و احتمالات فوق گفته می شود:
1. در آیۀ مورد بحث ابتدائاً فعل های «یَلِجُ»، «یَخرُجُ»، «یَنزِلُ» و «یَعرُجُ» به کار رفته است که دو فعل اول، مربوط به حالات تمام موجودات زمینی نسبت به ارتباط آنها با زمین، و فعل سوم و چهارم مربوط به حالات تمام موجودات آسمانی نسبت به ارتباط آنها با آسمان است.[4]
2. این که چرا کلمه و یا جمله ای در آیه اى مقدّم شده و همان، در آیه دیگر مؤخر شده است، در کتاب های علوم قرآنی به آن پرداخته شده و در علّت آن چنین گفته اند: چون بافت آیه به تنهایى در جایی تقدیم را اقتضا مى کند، ولی در جای دیگر تأخیر را می طلبد.[5] بنابراین، در آیۀ مورد بحث، صفت رحیم با خصوصیات اول آسمان و زمین یعنی «یَلِجُ» و «یَنزِلُ»، و صفت غفور با خصوصیات بعدی آن دو یعنی «یَخرُجُ» و «یَعرُجُ» متناسب است؛ به این بیان: آنچه در زمین فرو مى رود، و آنچه از زمین خارج مى شود، همه رحمت و عطایای الاهی است، و آنچه از آسمان فرو مى آید، و از اعمال مردم به آسمان بالا مى رود، با این که اعمال گروهی از انسان ها پاک و کامل نیست، ولی خداوند آنها را مشمول آمرزش خویش قرار می دهد. پس خدا دارای رحمتى ثابت و واسعه و مغفرتى که مخصوص مردم با ایمان و توبه کنندگان است.[6]
[1]. سبأ، 2.
[2]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 16، ص 35، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[3]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 18، ص 10 و 11، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[4]. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر والتنویر، ج22 ،ص 9، بی نا، بی جا، بی تا .
[5]. برگرفته از نمایه «تقدیم و تأخیر در برخی آیات قرآن»، سؤال 20155؛ ر. ک: اوصاف قرآن و علت تعدد آن، 21409.
[6]. ر.ک: خطیب عبدالکریم، التفسیر القرآنى للقرآن، ج 11، ص 775، بی نا، بی جا، بی تا؛ مدرسى، سید محمد تقى، من هدى القرآن، ج 10، ص 421، دار محبى الحسین، تهران، چاپ اول، 1419ق.
آیات مرتبط
سوره سبأ (2) : يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا ۚ وَهُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ
T