شیعه نیوز: قرآن کریم در یکی از آیاتش در توصیف خدای متعال می‌فرماید؛ خداوند آمرزنده گناه، توبه‌پذیر و داراى مجازات سخت است: «غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدیدِ الْعِقابِ ذِی الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ إِلَیْهِ الْمَصیرُ».[1]
در این آیه - هم‌چنین آیات مشابه - وجود صفاتی که به ظاهر متضاد به نظر می‌رسند، سبب شده تا برخی تصور کنند که چگونه خداوند متعال هم‌زمان هم صاحب رحمت است، و هم در عین حال غضب کننده؟! یعنی چگونه خدای متعال صاحب اوصاف متضاد است؟!
در مورد این شبهه از زوایای مختلف می‌توان پاسخ گفت:
1. اضداد به لحاظ برداشت ما از صفات خداوند است؛ و گرنه در ذات و صفات خداوند اضداد وجود ندارد؛ زیرا خداوند در ذات خود بسیط است؛ مرکب نیست تا چه رسد به این‌که مرکب از اضداد باشد.[2]
2. وجود اضداد در چیزی نشان‌دهنده کمال و قوت وجود آن چیز است. هر چه وجود قوی‌تر باشد آن وجود از کمالات متضاد بیشتری برخوردار است. به بیان دیگر، جامع اضداد بودن حق تعالی لازمه وجود احاطی حق است؛ یعنی از سویی لازمه احاطه وجودی حق آن است که در دل هر ذره‌ای حاضر باشد و احکام آن موطن را بپذیرد، و از سوی دیگر، احکام و لوازم برخی مواطن با برخی دیگر متخالف، بلکه متضاد باشد. بنابر این، وجود احاطی و مطلق خداوند می‌تواند هم‌زمان احکام متضاد با یکدیگر را بپذیرد؛ یعنی آن وجود مطلق یگانه، به نفسِ احاطه، تمام اضداد را در خود جمع کرده است.
به همین دلیل است که خدای متعال هم ظاهر است و هم باطن؛ هم اول است و هم آخر، و همین‌طور دیگر صفات متقابل. بنابر این، اگر چه عالم ماده «ظاهر» و در مقابل آن عالم عقل «باطن» است، و هر چند برخی اشیاء مانند عقول، صفت «اولیت» دارند و در مقابل برخی دیگر مانند امور مادی، صفت «آخریت» دارند، اما در برابر تمام این اوصاف متقابل و متضاد، وجود حق تعالی به نفسِ احاطه هم ظاهر است و هم باطن، هم اول است و هم آخر.[3]
3. از نگاه دیگر این دو صفت ضد هم نیستند؛ یعنی صفت رحمت و غضب دو صفت از اوصاف الهی در دو ساحت مختلف‌اند؛ یکی در مقام عفو و بخشش، و دیگری در مقام عذاب و انتقام. چنان‌که در دعای افتتاح آمده است: «وَ أَیْقَنْتُ أَنَّکَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فِی مَوْضِعِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَشَدُّ الْمُعَاقِبِینَ فِی مَوْضِعِ النَّکَالِ وَ النَّقِمَة».[4]
بر این اساس، رحمت واسعه الهی در مقام رحمت است، و غضب در جایگاه عذاب و انتقام؛ یعنی آن‌جا که رحمت الهی جریان دارد، غضبی در کار نیست: «فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فی رَحْمَتِه»؛[5] اما کسانى را که ایمان آوردهاند و کارهاى شایسته می‌کنند، پروردگارشان داخل در رحمت خویش می‌کند.
اما کسانی که سینه خود را براى کفر گشاده کرده و کفر را پذیرفته و به آن خوشنود گشته و آن‌را در خود جاى داده‌اند، چنین کسانى مورد غضب خداوند قرار می‌گیرند: «وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ».[6]
علاوه بر این، رحمت و غضب هم‌زمان در یک مورد و یک‌جا واقع نمی‌شوند؛ به دلیل آن‌که حتی از نظر رتبه، رحمت الهی مقدم بر غضب است؛ از این‌رو در دعای جوشن کبیر در بیان اوصاف خدای متعال آمده است: «یَا مَنْ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَتُهُ یَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَه»؛[7] ای کسی که رحمتش تمام اشیا را در بر گرفته، و ای کسی که رحمتش بر غضبش سبقت گرفته است.
لذا رحمت پروردگار بر غضبش پیشی گرفته و در مرحله نخست شامل تمام بندگان می‌شود، منتها اگر مردمانی از رحمت الهی سوء استفاده کرده و با مشاهده آیات روشن الهی بر کفر و ظلم خویش ادامه داده، مورد غضب قرار می‌گیرند.
بنابر این شرط تناقض از نظر منطقی در این مورد تحقق پیدا نمی‌کند؛ چون در تناقض چند وحدت(هشت وحدت) شرط است. و این‌گونه نیست که خداوند هم‌زمان در یک موضوع و در یک مورد، هم رحمت و هم غضب داشته باشد.
4. البته گفتنی است؛ گاهی پیش می‌آید که برخی از عذاب‌ها و گرفتاری‌های کوچک در زندگی دامن‌گیر انسان می‌شود، تا مایه امتحان و بیداری انسان شود که آن‌را نیز می‌توان رحمتی از جانب پروردگار ارزیابی کرد، تا انسان به خود آید و به مسیر درست زندگی برگردد، این نوع از عذاب‌ها که از آنها به «العذاب الأدنی»؛ یعنی عذاب کوچک تعبیر می‌شود، می‌تواند نشانی از رحمت خدا باشد، اما عذاب‌های بزرگ و نهایی که امت‌های گذشته به آن گرفتار می‌شدند و با عنوان «العذاب الاکبر» از آن یاد شده نمی‌تواند مایه رحمت باشد، بلکه بیانگر غضب الهی است: «وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون».[8]، [9]
[1]. غافر، 3.
[2]. برای آگاهی بیشتر، ر. ک: (منظور از جمع اضداد بودن خداوند)، 54094.
[3]. یزدان پناه، ید الله، نگارش، انزلی، عطاء، ص 235- 236، قم، مؤسسه علمی پژوهشی امام خمینی، 1388ش؛ ر. ک: «معنای ظاهر و باطن در خدای متعال»، 100067.
[4]. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج 3، ص 108، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[5]. جاثیه، 30.
[6]. نحل، 106.
[7]. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج 91، ص 386، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. «ای کسی که رحمتش تمام اشیا را در بر گرفته است، و ای کسی که رحمتش بر غضبش سبقت گرفته است».
[8]. سجده، 21.
[9]. «عذاب‌های الهی و رحمت پروردگار»، 34489.
آیات مرتبط
سوره الحمد (1) : بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
سوره البقرة (61) : وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَىٰ لَنْ نَصْبِرَ عَلَىٰ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا ۖ قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَىٰ بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ ۚ اهْبِطُوا مِصْرًا فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ ۗ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ۗ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ۗ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ
سوره البقرة (90) : بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْيًا أَنْ يُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَىٰ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ۖ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَىٰ غَضَبٍ ۚ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُهِينٌ
سوره آل عمران (112) : ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ۚ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ
سوره النساء (93) : وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا
سوره المائدة (60) : قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَٰلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ ۚ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ ۚ أُولَٰئِكَ شَرٌّ مَكَانًا وَأَضَلُّ عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ
سوره الأعراف (71) : قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ ۖ أَتُجَادِلُونَنِي فِي أَسْمَاءٍ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا نَزَّلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ ۚ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ
سوره الأعراف (152) : إِنَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۚ وَكَذَٰلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَرِينَ
سوره الأعراف (156) : وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَٰذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ ۚ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ ۖ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ ۚ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ
سوره الأنفال (16) : وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزًا إِلَىٰ فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ ۖ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ
سوره النحل (106) : مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَٰكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ
سوره طه (81) : كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي ۖ وَمَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوَىٰ
سوره النور (9) : وَالْخَامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَيْهَا إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ
سوره السجدة (21) : وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَىٰ دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ
سوره غافر (3) : غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ
سوره الشورى (16) : وَالَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ
سوره الفتح (6) : وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ ۚ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ ۖ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ ۖ وَسَاءَتْ مَصِيرًا
سوره المجادلة (14) : أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مَا هُمْ مِنْكُمْ وَلَا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ
سوره الممتحنة (13) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ
T