شیعه نیوز: عبد الله بن عبد الرحمن بن عبد الله بن محمد قرشی هاشمی شافعی، معروف به بهاء الدین ابن عقیل از نسل عقیل بن ابی‌طالب؛ از بزرگان علم نحو در سده هشتم هجری (694 ق – 769ق) بود.[1] او به تدریس فقه، نحو، معانی و عروض نیز می‌پرداخت. مذهب ابن عقیل سنی و از فرقه شافعی بود.[2]
آثار ابن عقیل عبارت‌اند از: «التفسیر» تا اواخر سوره آل عمران،[3] «مختصر الشرح الکبیر»،[4] «الجامع النفیس» در فقه شافعی،[5] «المساعد فی شرح التسهیل»،[6] «شرح ألفیه ابن مالک»[7] که با این اثر شهرت یافت.
ابن عقیل در اصل قرشی هاشمی است و این‌که او را هَمَدانی خوانده‌اند، محتمل است که ناظر به اقامت برخی اجداد نزدیک‌تر او در این شهر بوده باشد.[8] ابن عقیل اگرچه در قاهره زیست و رشد کرد، اما از گفته ابن حجر عسقلانی که او را «نزیل» قاهره می‌داند و به تهی‌دست بودن او هنگام ورود به قاهره اشاره می‌کند،[9] چنین برمی‌آید که وی در آن شهر به دنیا نیامده بود و بعدها به آنجا مهاجرت کرده و در همان‌جا از دنیا رفته و مدفون شد.
بر خلاف «البهجة المرضیة فی شرح الألفیة» تألیف سیوطی که شرحی مزجی بر «الفیه ابن مالک» بوده و در بسیاری از حوزه‌ها تدریس می‌شود، «شرح ابن عقیل»، شرحی غیر مزجی بر همان کتاب است که آن نیز از منابع مهم آموزش قواعد عربی و کسب دانش تخصصی در زمینه علم نحو و صرف است که نقش کاربردی آن از دیرباز مورد توجه مراکز علمی و عنایت صاحب‌نظران و متخصصان زبان و ادبیات عربی در ایران و کشورهای اسلامی دیگر بوده و هست.
[1]. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 4، ص 96، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
[2]. جلال الدین سیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج 2، ص 47، لبنان، المکتبة العصریة، بی‌تا.
[3]. داوودی مالکی، محمد بن علی بن أحمد، طبقات المفسرین، ج 1، ص 241، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
[4]. ولد اباه، محمد مختار، تاریخ النحو العربی فی المشرق و المغرب، ص 421، بیروت، دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه، چاپ اول.
[5]. الأعلام، ج 4، ص 96.
[6]. طبقات المفسرین، ج 1، ص 241؛ الأعلام، ج 4، ص 96.
[7]. تاریخ النحو العربی فی المشرق و المغرب، ص 421.
[8]. الأعلام، ج4،ص:96.
[9]. ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، الدرر الکامنة فی أعیان المائة الثامنة، ج 3، ص 42، صیدر آباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، چاپ دوم، 1392ق.
T