سید قطب که بود؟ و آیا تفسیر قرآنش مورد اعتماد و قابل استناد است؟

شیعه نیوز: سیّد قطب بن ابراهیم در سال 1324ق، در روستای موشه در مصر به دنیا آمد و در محیطى اسلامى رشد کرد، و برای تحصیل از زادگاهش به قاهره هجرت نمود و در نظام آموزش و پرورش مصر تحصیل کرد. وی به عنوان نویسنده و منتقد، اغلب اوقاتش را صرف ادبیات می‌کرد. سید قطب پس از سال‌ها تلاش در عرصه علم و دانش و مبارزه با حکومت مصر، سرانجام به همراه شش عضو دیگر اخوان ‌المسلمین به اعدام محکوم شد.
درباره اعتبار تفسیر «فی ظلال القرآن» مانند هر کتاب دیگری باید گفت که نمی‌توان آن‌را به طور کامل، قبول یا رد کرد، بلکه باید مطالب آن به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرند.

پاسخ تفصیلی
سیّد قطب بن ابراهیم در سال 1324ق،[1] در روستای موشه در مصر به دنیا آمد.[2] وى در محیطى اسلامى رشد کرد و پدرش مردى معتقد بود.[3]
سید قطب برای تحصیل از زادگاهش به قاهره هجرت نمود و در نظام آموزش و پرورش مصر تحصیل کرد.[4] وی به عنوان نویسنده و منتقد، اغلب اوقاتش را صرف ادبیات می‌کرد. او در سال 1939 کارمند وزارت معارف (آموزش و پرورش) مصر شد. اما لبه تند انتقادات او باعث شد که دولت برای رهایی از دست او و به امید تغییر در افکارش، او را به امریکا اعزام کند، سرانجام سید قطب برای تحصیل درباره سیستم‌های آموزشی بین سال‌های 1948 تا 1950 با بورسیه تحصیلی به آمریکا رفت و مدرک کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه آموزشی ایالت کلورادو دریافت کرد. اقامت دو ساله او در امریکا باعث شد از نزدیک جامعه امریکا را که به اعتقادش عامل بدبختی مسلمانان بود، بشناسد. و این بار با قلمی آتش‌بارتر از گذشته بنویسد.
مسائل زیادی در امریکا انتقاد شدید قطب را برمی‌انگیخت: نژادپرستی، مادی‌گرایی، آزادی فردی، سیستم اقتصادی، ابتذال، ممنوعیت طلاق، اختلاط «حیوانی» و ... او پس از بازگشت از امریکا، مقاله‌ای منتشر کرد که شامل انتقاد از مواردی؛ مانند رفتارهای جنسی در امریکا و حمایت نکردن امریکا از مبارزات مردم فلسطین بود. او در این مقاله نتیجه می‌گیرد که جلوه‌های اصلی زندگی امریکایی «بَدْوی» و منزجرکننده ‌است.[5]
«عدالت اجتماعی در اسلام» که اولین اثر نظری مهمش در حوزه نقد اجتماعی مذهبی بود، در سال 1949 منتشر شد.
او در سال 1953 پس از استعفا از خدمات دولتی به جمعیت اخوان المسلمین مصر پیوست[6]و بعدها تأثیرگذارترین مبلّغ این گروه شد.
دولت مصر سید قطب و بسیاری از اعضای اخوان ‌المسلمین را به دلیل مخالفت با سیاست‌های دولت حبس کرد. سید قطب در تمام دوران بازجویی با شهامت تمام علناً خواستار برچیده شدن حکومت ظالمانه در مصر شد. سید قطب در زندان با آن‌که تحت شکنجه‌های جسمی و روحی بود، اما دو اثر بسیار مهمش را همان‌جا نگاشت.
تفسیر«فی ظلال القرآن» و مانیفست اسلام سیاسی‌اش با عنوان «معالم فی الطریق(نشانه‌های راه)».[7] این آثار اندیشه‌های نهایی قطب را تشکیل می‌دهند، او در این کتاب‌ها با ارزیابی ویژه خود از تفسیر و تاریخ و انطباق آن بر مسائل اجتماعی و سیاسی مصر ادعاهایی افراطی مطرح کرد. قطب با وساطت نخست‌وزیر وقت عراق، عبد السلام عارف، از زندان آزاد شد، اما 8 ماه بعد در اوت 1965م به اتهام طراحی برای سرنگونی دولت، دوباره بازداشت شد. کتاب «معالم فی الطریق» او سند جرمش بود! او در دادگاه سرسختانه از عقایدش دفاع کرد. سر انجام دادگاه، سید قطب و شش عضو دیگر اخوان ‌المسلمین را به اشد مجازات؛ یعنی اعدام محکوم کرد،[8] و در سال 1387ق اعدام شد.[9]
برخی از دیدگاه‌های سید قطب
1. سید قطب، جوامع مسلمان دوران مدرن را منطبق با جوامع دوران جاهلیت می‌دانست. او کنار گذاشتن قوانین اسلامی و ارزش‌های مذهبی - بویژه پس از دوران استعمار - در جهان اسلام را عامل آن می‌دانست که مردم دوران معاصر نیز مانند دوران جاهلیت، غرق در گمراهی باشند و به همین دلیل نتیجه می‌گیرد که تمام حکومت‌های غیر اسلامی از جمله حکومت مصر نامشروع‌اند. جنجالی‌ترین ویژگی نظریه قطب درباره جاهلیت، کاربرد وسیع آن بود. او معتقد بود که تمام جوامعی که با حکومت‌های غیر اسلامی اداره می‌شوند، غیر اسلامی هستند و بر مبنای تفسیرهای قرآنی از جاهلیت، نتیجه می‌گرفت که مسلمانان این جوامع شرعاً موظف‌اند با دولت حاکم مبارزه کنند. این‌گونه بود که حرکت سید قطب، حرکتی سیاسی به شمار می‌آمد. تئوری‌های قطب عملاً آمیزه‌ای از تفسیر بنیادگرایانه از قرآن و ایدئولوژی اجتماعی- سیاسی رادیکال است.[10]
2. بر اساس دیدگاه سید قطب، اساس جامعه اسلامی بر محورهایی استوار است که بدون عملی‌شدن آنها، نمی‌توان جامعه‌ای اسلامی داشت:
الف. حاکمیت فراگیر،
ب. مبارزه با جاهلیت فراگیر،
ج. جهاد،
د. صلح،
سید قطب معتقد بود که جهاد اسلامی، جهادی ابتدایی بوده و با جوامع جاهلی(مسلمانان غیر معتقد به مبانی او) باید جنگید. او حتی می‌گفت مسلمانان حق ندارند در مساجدی نماز بخوانند که جاهلیون ساخته‌اند.[11]
آثار سید قطب
بعضی از آثار سید قطب عبارت است از:
1. تفسیر فی ظلال القرآن(در سایه قرآن)؛
2. طفل من القریة(کودکی از روستا).
3. أشواک(خارها)؛
4. المدینة المسحورة(شهر جادو شده)؛
5. التصویر الفنی فی القرآن(آفرینش هنری در قرآن)، ترجمه محمد مهدی فولادوند؛
6. مشاهد القیامة فی القرآن(دورنمای رستاخیز ...) ترجمه غلام رضا خسروی حسینی
7. معالم فی الطریق(نشانه‌های راه)
8. المستقبل لهذا الدین(آینده در قلمرو اسلام) ترجمه آیت الله خامنه‌ای؛
9. هذا الدین(این دین)؛
10. العدالة الاجتماعیة(عدالت اجتماعی در اسلام)، ترجمه محمد علی گرامی و سید هادی خسروشاهی؛[12]
نگاهی به «فى ظلال القرآن»
این تفسیر داراى رویکردى سیاسى، اجتماعى، حرکتى و تربیتى است. سید قطب تمام رهیافت تفسیری‌اش را چنین خلاصه می‌کند: «در پرتو قرآن زیستم تا هستى را بسى فراخ‌تر از بسیارى از ظواهر مشهودش ببینم، بزرگ‌تر در حقیقت و بزرگ‌تر در تعدّد جوانبش...، در سایه قرآن بازیافتم که تصادف بی‌بصیرت را در عرصه هستى جایى نیست».[13]
برخی اندیشمندان قرآنی درباره روش سید قطب در این تفسیر چنین گفته‌اند:
1. بیان آیات مرتبط به هم در یک مجموعه منسجم و منظم؛
2. مشخص نمودن هدف کلى سوره و آیات؛
3. تقسیم موضوعى‏آیات هر مجموعه؛
4. بیان آیات با ذوق خالص ادبى و تفسیر بدون پرداختن به جزئیات؛
5. خودداری از نقل اسرائیلیات و روایات مجعول و ضعیف؛
6. نیاوردن مسائلی که ارتباطى به فهم معانى آیات قرآن ندارند.[14] او پرداختن به این مسائل - از جمله علوم تجربی - را ظلم به قرآن می‌داند و می‌گوید: «من از سادگى پیروان و طرفداران متعصب قرآن تعجب می‌کنم که می‌کوشند آنچه را از قرآن نیست به آن اضافه کنند و معانی‌اى را بر آن بار کنند که مقصد قرآن نیست و جزئیات علوم طب و شیمى و نجوم را از آن استخراج کنند. آنان گمان می‌کنند با این کار به عظمت و شکوه آن می‌افزایند؛ حال آن‌که قرآن خود، کتاب کامل و جامعى است و موضوع آن از همه این علوم عظیم‌تر و بزرگ‌تر است؛ زیرا این انسان است که این دانش‌ها را کشف می‌کند و از آنها بهره می‌برد؛ بحث و آزمایش و مقایسه و تطبیق از خواص عقل انسان است و قرآن به ساختن این انسان و تربیت و پرورش شخصیت و وجدان و عقل و تفکر او می‌پردازد. همچنین به ساختن جامعه‌اى انسانى می‌پردازد که به آدمى اجازه و امکان دهد تا از نیروهاى نهفته در خود به بهترین وجهى استفاده کند».[15]
با این وجود، تمام نکات مثبتی که در مورد تفسیر او گفته شده کلیت ندارد. او در برخی موارد به روایات ضعیف می‌پردازد و به عنوان نمونه، روایت غیر معتبری که در آن نسبت شراب‌خواری به امام علی(علیه السلام ) داده شده را ذیل آیه 43 سوره نساء نقل کرده تا به مقصودی که در پی آن هست دست یابد! [16] این شأن نزول علاوه بر تعارض با شأن نزول‌های دیگر، دارای اشکالات جدی متنی و سندی است که از فرصت این نوشتار خارج است.
به هر حال؛ درباره اعتبار تفسیر «فی ظلال القرآن» مانند هر کتاب دیگری باید گفت که نمی‌توان آن‌را به طور کامل، قبول یا رد کرد، بلکه باید مطالب آن به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرند.

[1]. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 3، ص 147، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
[2]. همان.
[3]. معرفت‏، محمد هادى، التفسیر و المفسرون، ج ‏2، ص 468، مشهد، الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه‏، چاپ اوّل‏، 1418ق.
[4]. همان؛ الأعلام، ج ‏3، ص 147.
[5]. ر. ک: خالدی، صلاح الدین عبد الفتاح، سید قطب از ولادت تا شهادت، ترجمه، بهرامی نیا، جلیل، ص 29 - 66.
[6]. الأعلام، ج ‏3، ص 147.
[7]. همان، ص 148.
[8]. ر. ک: سید قطب از ولادت تا شهادت، ص 94 – 314؛ مقاله: نجمی، احمد، سید قطب، طلایه‌دار بیداری اسلامی.
[9]. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 3، ص 147، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
[10]. ر. ک: اسلامی، سید حسن، درس گرایش‌های فکری در جهان معاصر اسلام در مقطع کارشناسی ارشد، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، تاریخ 5 و 6/10/1386.
[11]. همان.
[12]. سید قطب از ولادت تا شهادت، ص 643 - 688.
[13]. شاذلی، سید بن قطب بن ابراهیم، فی ظلال القرآن، ج ‏1، مقدمه مؤلف، ص 11، بیروت، قاهره، دارالشروق، چاپ هفدهم، 1412ق.
[14]. التفسیر و المفسرون، ج‏2، ص 469.
[15]. فی ظلال القرآن، ج‏1، ص 181 – 182.
[16]. همان، ج ‏2، ص 665.