آیا پیروان دیگر مذاهب هم سعی در بهره‌مندی علمی و معرفتی از امام باقر (ع) داشته‌اند؟

شیعه نیوز: یک محقق علوم قرآن و حدیث معتقد است که امام باقر (علیه السلام) با استفاده از شرایط سیاسی ایجاد شده که حاصل درگیری‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس بود، در مرکز حدیث یعنى شهر مدینه، به نشر حقایق اسلام و احادیث صحیح نبوى پرداخته است.

ابن حجر هیتمی نیز می‌نویسد: «محمد باقر به اندازه‌ای گنج‌های پنهان معارف و دانش‌ها را آشکار کرده، حقایق احکام و حکمت‌ها و لطایف دانش‌ها را بیان کرده که جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد سرپرست پوشیده نیست و از همین جاست که وی را شکافنده و جامع علوم و برافرازندۀ پرچم دانش خوانده‌اند».
دوران پس از امیرالمؤمنین (علیه السلام) تا قبل از دوران امامین (علیه السلام) یعنی امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) دوران رکود نشر معارف عترت (علیه السلام) در جامعه بود و این به دلیل سیاست‌های سخت‎گیرانه بنی ‎امیه در قبال اهل عترت (علیه السلام) و احادیث ایشان بود. سیاست‌هایی از جمله منع کتابت و حتی منع نقل حدیث که از دوران‌های گذشته توسط افرادی همچون معاویه ملعون صورت و شدت گرفت و تا قبل از خلافت عمر بن العزیز، خلیفه غاصب عباسی ادامه داشت، این در حالی است که دوران امام صادق (علیه السلام) با اینکه همزمان با دوران خلافت بنی امیه و بنی‎ العباس غاصب بود، اما از جهتی فرصتی برای حضرت براینشر معارف ناب شیعی به شمار می‌رود.

احادیث و روایت‌هایی که از این دو امام بزرگوار باقی مانده، در مقایسه با سایر ائمه (علیه السلام) بسیار زیاد است و در واقع عصر طلایی صادقین (علیه السلام) نشان از کتاب‌های حدیثی بسیار زیاد این دوران در دوره‌های بعد خصوصاً دوران غیبت دارد. بر این اساس هر یک از علمای بزرگوار در این دوران با استفاده از این گنجینه‌های حدیثی ضمن اینکه به گره‌گشایی از مشکلات فقهی، معارفی و اخلاقی جامعه پرداختند، از این طریق باعث تداوم اتصال مردم به اهل عترت (علیه السلام) ‌ شدند.

گفتگویی را با «علی جباری» محقق و پژوهشگر گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) داشته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

* دوران زندگی حضرت امام باقر (علیه السلام) همزمان با حکومت افراد خبیث و پستی همچون بنی امیه و بنی عباس بوده است. تحلیل شما از این دوران چگونه است؟

در دوران زندگی امام باقر (علیه السلام) که با پنج خلیفه همزمان بود به علت ضعف دولت بنی امیه و قیام بنی عباس و درگیری‌هایی که بین بنی امیه و بنی عباس به وجود آمد، جامعه دچار هرج و مرج سیاسی شدیدی شده بود. از سوی دیگر، با پیدایش گروه‌های مختلف فکری همچون «مرجئه» و «قدریه» و مکاتب فقهی همچون «حنبلی، مالکی، شافعی و حنفی» آشوب فکرى عجیبى امت اسلامی را در بر گرفته بود و جامعه نیازمند شخصی بود که بتواند با پاسخگویی به سؤالات و شبهات مذاهب مختلف فقهی، حدیثی و کلامی، مسلمانان را از این حیرت و سرگردانی نجات دهد و مدافع اسلام واقعی باشد (حسنی، هاشم معروف، الانتفاضات الشیعیه عبر التاریخ، دار الکتب الشعبیه، بیروت – لبنان، ص ۱۵۴).

* بنابراین با وجود چنین شرایطی، امام باقر (علیه السلام) به نشر معارف الهی پرداختند. نحوه مواجه افراد در برخورد با برتری علمی امام باقر (علیه السلام) چگونه بود؟

بله، به نکته مهمی اشاره کردید، امام باقر (علیه السلام) با استفاده از شرایط سیاسی ایجاد شده که حاصل درگیری‌های بنی امیه و بنی عباس بود در مرکز حدیث یعنى مدینه، به نشر حقایق اسلام و احادیث صحیح نبوى پرداخت و شاگردانى مدافع حریم شریعت اسلامى تربیت کرد که باعث آشنایی مردم با احکام و نیازمندی‌های علمی خود شد (خواجویان، محمدکاظم، تاریخ تشیع، جهاد دانشگاهی مشهد، مشهد مقدس، ایران، ۱۳۷۶ ه.ش، ص ۶۵)

* آیا پیروان دیگر مذاهب نیز سعی در بهره‌مندی علمی و معرفتی از امام باقر (علیه السلام) داشته‌اند؟

بله، همینطور است، با توجه به موقعیت برجسته علمی امام باقر (علیه السلام) نه فقط شیعیان، بلکه بر اساس گزارشان تاریخی پیروان مذاهب مختلف که حتی به امامت ایشان اعتقاد نداشتند نیز به امام باقر (علیه السلام) مراجعه می‌کردند و در زمینه‌های مختلف علمی بهره می‌بردند (شیخ مفید، الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق، ج ۲، ص ۱۶۳).

کتب و مؤلفات دانشمندان و مورخان اهل تسنّن مانند: طبری، بلاذری، سامرا، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی، و کتبی مانند: موطّأ مالک، سنن ابی داود، مسند ابی حنیفه، مسند مروزی، تفسیر نقاش،‌ تفسیر زمخشری و ده‌ها کتاب دیگر که از مهم‌ترین کتب جهان تسنّن است، پر از سخنان پر مغز پیشوای پنجم است و همه جا جملۀ «قال محمد بن علی» و یا «قال محمدٍ الباقر» به چشم می‌خورد (ابن شهر آشوب، المناقب، علامه، قم، ۱۳۷۹ ش، ج ۴، ص ۱۹۵).

* نقل بسیاری از روایات فقهی، اخلاقی و تفسیری از امام باقر (علیه السلام)

عقیق نوشت: با نگاهى کوتاه به اسناد فقهى و تفسیرى شیعه، به خوبى مى‏توان دریافت که بخش بسیاری از روایات فقهى، اخلاقى و تفسیرى شیعه از امام باقر علیه‌السلام نقل شده است. کتاب «وسائل الشیعه» و کتب تفسیرى دیگر مانند «تفسیر البرهان» از جناب آقای سید هاشم بحرانى محدث نام آور شیعه و کتاب «صافى» از جناب آقای ملا محسن فیض کاشانى، حاوى‏ روایات بسیاری در زمینه تبیین مسائل فقهى و توضیح آیات قرآن کریم و شأن نزول آنهاست که از آن حضرت روایت شده است. علاوه بر اینها، بخش زیادى از اخبار تاریخى درباره امیرالمؤمنین (علیه السلام) و جنگ صفین نیز از آن حضرت نقل شده است‏ (تاریخ الطبرى، ج ۳، ص ۳۷، ج ۵، صص ۱۷۶- ۱۹۷).

* نقل هفتاد هزار حدیث از امام باقر (علیه السلام) توسطجابر بن یزید جعفی

همچنین در زمینه اخلاقیات، جملات گهربار و پرمغزى از امام باقر علیه السلام روایت شده است؛ جملات قصارى که در نهایت زیبایى و برخاسته از روح عصمت و کمالات درونى امام است. «بهاءالدین علیاربلی» مورخ و محدث نوشته است که اخبار انبیاء فراوان از امام باقر علیه السلام نقل شده و مردم اخبار مغازى را از ایشان نقل کرده‌‏اند و در احکام و مناسک حج به آنچه ایشان از رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله و سلم) نقل کرده استناد کرده‌‏اند. آنها همچنین اخبارى در تفسیر قرآن از وى نوشته و خاصه و عامه از آن بزرگوار حدیث نقل کرده‏‌اند.

از میان شاگردان برجسته امام باقر (علیه السلام) می‌توان به «زراره بن اعین، معروف بن خربوز، برید بن معاویه عجلى، ابو بصیر اسدى، فضیل بن یسار و محمد بن مسلم» اشاره کرد. محمد بن مسلم می‌گوید: از امام باقر (علیه السلام) سی هزار سوال پرسیدم و پاسخ همه سؤالاتم را از ایشان دریافت کردم (المناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۱۹۵). جابر بن یزید جعفی نیز هفتاد هزار حدیث از امام باقر (علیه السلام) آموخت (شریف قرشی، باقر، حیاه الامام محمد الباقر، دار البلاغه، بیروت، ۱۴۱۳ ق، ج ۱، ص ۱۳۹).