به گزارش«شیعه نیوز»، امام هادی (علیه السلام) در مورد بخل که یکی از صفات زشت انسانی است، می فرماید: «وَالْبُخْلُ أذَمُّ الأخْلاَقِ»؛ بخل، زشت ترین اخلاق به شمار می رود. چون افراط در بذل مال «اسراف» محسوب می شود و در مقابل، تفریط در آن را بخل می گویند که هر دو قبیح است و حدّ اعتدال آن «جود» و «سخا»ست که امری پسندیده و محمود می باشد؛
از این رو به مناسبت سالروز شهادت امام هادی موانع چهارگانه رسیدن به کمال را از نگاه امام هادی علیه السلام به قلم حجت الاسلام عبدالکریم پاک نیا تبریزی منتشر می کنیم.
انسان برای رسیدن به قلّه کمال معنوی و نجات یافتن از سقوط در ورطه هلاکت، نیازمند فراهم شدن مقدماتی است که از جمله آنها رفع موانع و آسیب های روحی و روانی است؛ یعنی اگر انسان بخواهد خود را به صفات زیبای اخلاقی بیاراید، لازم است که وجودش را از آلودگی های نفسانی و شیطانی پاک سازد.
در این رابطه حضرت امام علی النقی علیه السلام می فرماید: «الْحَسَدُ مَاحِقُ الْحَسَنَاتِ وَ الزَّهْوُ جَالِبُ الْمَقْتِ وَ الْعُجْبُ صَارِفٌ عَنْ طَلَبِ الْعِلْمِ دَاعٍ إِلَى الغَمْطِ وَ الْجَهْلِ وَ الْبُخْلُ أَذَمُّ الْأَخْلَاقِ وَ الطَّمَعُ سَجِیَّهٌ سَیِّئَهٌ؛ (۱) حسد، نیکی ها را نابود می کند، خود برتربینی و تکبّر، دشمنی و نفرت می آورد، خودخواهی و خودپسندی، آدمی را از طلب علم باز می دارد و حقّ دیگران را ناچیز می شمارد و موجب نادانی می شود، بخل، زشت ترین اخلاق به شمار می رود، و طمع، خوی بدی محسوب می گردد.»
امام هادی علیه السلام در این سخن حکیمانه برخی از بیماری های اساسی روح را، همانند: حسد، تکبر، بخل و طمع که مانع کمال انسانی است، مطرح فرموده و به کمال جویان عالم هشدار می دهد که تا این مرض ها معالجه و رفع نشود، سایر تلاش های انسان بی فایده خواهد بود. در این مقال با استعانت از آیات و روایات به شرحی مختصر از کلام امام هادی علیه السلام می پردازیم.
* چهار خصلت مذموم و ممدوح
مهم ترین نکته در اینجا شناختن مرزهای ظریف و حساس این صفت هاست و هر یک بستگی به موقعیت و نیت افراد دارد؛ زیرا این صفات نسبی بوده و خوب و بد دارد (۲) که انسان در صورت عدم شناخت کافی از خوب و بد آن ممکن است دچار افراط و تفریط شده و گرفتار انحطاط روحی و اخلاقی بشود؛ یعنی نه تنها متخلّق به اخلاق اسلامی نمی شود؛ بلکه گاهی عکس قضیه اتفاق می افتد.
* حسد
حسد یعنی تمنای زوال نعمتی از برادر مسلمان خود؛ از نعمت هایی که صلاح او باشد و اگر تمنای زوال نعمت از او نکند؛ بلکه مثل آن را از برای خود خواهد، آن را «غبطه» و «منافسه» می گویند و اگر زوال چیزی را از کسی خواهد، که صلاح او نباشد، آن را «غیرت» گویند، و ضدّ حسد، نُصح و خیرخواهی است و آن عبارت است از: خواستن نعمتی که صلاح برادر مسلمان در آن باشد، از برای او. (۳)
معیار در نصیحت آن است که آنچه را از برای خود خواهی، برای برادر خود نیز بخواهی و آنچه را که برای خود مکروه داری، برای او نیز مکروه داشته باشی.
معیار در حسد آن است که آنچه را برای خود نخواهی، برای او بخواهی و آنچه را برای خود می خواهی، برای او نخواهی.
* مذمت حسد و فضیلت غبطه
در صفت آرزوی سلب نعمت از دیگران به ناحق، حسد ناپسند و مذموم است و سخن امام هادی علیه السلام به همین حسد مذموم اشاره دارد که فرمود: «اَلْحَسَدُ مَاحِقُ الْحَسَنَاتِ؛ حسد نیکی ها را نابود می کند.»؛ امّا در صورت آرزوی سلب نعمت از ظالم و فاسق، خوب است. همچنین در صورت آرزوی به دست آوردن نعمت های در دست دیگران ـ بدون اینکه خود آرزوی سلب آن را از دیگران بکند، که به آن «غبطه» می گویند ـ خصلتی انسانی و خداپسندانه است.
امام صادق علیه السلام در مورد فرق مؤمن و منافق در غبطه و حسد فرمود: «إِنَّ الْمُؤْمِنَ یَغْبِطُ وَ لَا یَحْسُدُ وَ الْمُنَافِقُ یَحْسُدُ وَ لَا یَغْبِطُ؛ (۴) مؤمن غبطه می خورد و حسادت ندارد، و منافق حسد می ورزد و غبطه ندارد.»
* نمونه هایی از غبطه پسندیده
۱. روزی امام چهارم علیه السلام به «عبید الله بن عباس بن علی علیه السلام» نگاهی کرد و اشک چشمانش را فرا گرفت و فرمود: روزی به رسول خدا صلی الله علیه وآله سخت تر از روز احد نگذشت که عمویش حمزه در آن کشته شد و بعد از آن در جنگ موته است که عموزاده اش جعفر بن ابی طالب کشته شد. سپس فرمود: روزی چون روز تو نباشد ای حسین! سی هزار مرد که گمان می کردند از این امّتند، دور او را گرفتند و هر کدام به کشتن او به خدا تقرّب می جستند و او خدا را به آنها یادآور می شد؛ ولی پند نمی گرفتند تا او را با ظلم و ستم به شهادت رساندند. سپس فرمود: «رَحِمَ اللَّهُ الْعَبَّاسَ فَلَقَدْ آثَرَ وَ أَبْلَى وَ فَدَى أَخَاهُ بِنَفْسِهِ حَتَّى قُطِعَتْ یَدَاهُ فَأَبْدَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِمَا جَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکَهِ فِی الْجَنَّهِ کَمَا جَعَلَ لِجَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنَّ لِلْعَبَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى مَنْزِلَهً یَغْبِطُهُ بِهَا جَمِیعُ الشُّهَدَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ؛ (۵) خدا [عمویم] عباس را رحمت کند که جانبازی کرد و خود را فدای برادر ارجمندش نمود تا دو دستش قطع شد و خداوند در مقابل آن دو دست؛ مثل عمویش حضرت جعفر طیار دو بال به او عنایت کرد تا با آنها به همراه ملائکه در بهشت پرواز کند، همانا حضرت عباس علیه السلام نزد خداوند تبارک و تعالی منزلتی عظیم دارد که تمام شهدا در روز قیامت بر او غبطه می خورند [و تمنای مقامش را می نمایند].»
جای دارد که شهیدان همگی غبطه خورند به مقامی که تو را داده خداوند کریم
۲. امام عسکری علیه السلام نیز در مورد عظمت «فضل بن شاذان» این شخصیت خراسانی فرموده است: «أَغْبِطُ أَهْلَ خُرَاسَانَ لِمَکَانِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ وَ کَوْنِهِ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ؛ (۶) من بر مردم خراسان غبطه می خورم که فضل بن شاذان در میان آنهاست.»
اساساً هیچ کس بدون احساس حسد نیست و هر کسی ممکن است که در زندگی خود به نوعی گرفتار این صفت باشد؛ امّا مهم، پیگیری و ترتیب اثر ندادن به این صفت است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «ثَلَاثَهٌ لَمْ یَنْجُ مِنْهَا نَبِیٌّ فَمَنْ دُونَهُ التَّفَکُّرُ فِی الْوَسْوَسَهِ فِی الْخَلْقِ وَ الطِّیَرَهُ وَ الْحَسَدُ إِلَّا أَنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یَسْتَعْمِلُ حَسَدَهُ؛ (۷) سه چیز است که پیغمبر و کمتر از پیغمبر از آن رهایی نیابند: فکر کردن در وسوسه های راجع به خلقت و چگونگی آفرینش (و سؤال هایی که در این زمینه برای انسان پیش می آید)، فال بد زدن و حسد بردن، جز آنکه شخص با ایمان حسد خود را به کار نمی بندد (۸) (و به دنبال آن، به فکر سلب نعمت از محسود نمی افتد و کاری انجام نمی دهد).»
به این جهت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله می فرماید: «إِذَا تَطَیَّرْتَ فَامْضِ وَ إِذَا ظَنَنْتَ فَلَا تَقْضِ وَإذَا حَسَدْتَ فَلاَ تَبْغ؛ (۹) چون فال بد زنی، اعتنا نکن! چون گمان بد بری، قضاوت مکن! و چون حسد بری، دنبالش را مگیر!»
* تکبر مذموم و ممدوح
امام هادی علیه السلام در ادامه فرمایش خود به نتایج سوء تکبر و فخرفروشی اشاره کرده و می افزاید: «وَ الزَّهْوُ جَالِبُ الْمَقْت وَ الْعُجْبُ صَارِفٌ عَنْ طَلَبِ الْعِلْمِ دَاعٍ إِلَى الغَمْطِ وَ الْجَهْلِ؛ (۱۰) خود برتربینی و رفتار متکبرانه، دشمنی و نفرت می آورد و خودخواهی و خودپسندی آدمی را از طلب علم باز می دارد و حقّ دیگران را ناچیز می شمارد و موجب نادانی می شود.»
البته تکبر گاهی بد است و آن در موقعی است که انسان در مقابل بندگان خدا، خودستایی و فخرفروشی کند و توقع داشته باشد که دیگران او را بی جهت محترم داشته و تکریمش کنند و روحیه استکباری را در خود تقویت نماید. این خصلت زشت از عادات ایام جاهلیت بوده و امری مذموم است و اگر در مقابل خداوند و دستورات آن باشد، انسان را تا مرز کفر پیش می برد. خداوند متعال این صفت را به ابلیس نسبت داده و می فرماید: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ أَبى وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرینَ»؛ (۱۱) «و هنگامی که به فرشتگان گفتیم: به آدم سجده و خضوع کنید، همگی سجده کردند؛ جز شیطان که سر باز زد و تکبر ورزید [و به خاطر تکبر] از جمله کافران شد!» امام هادی علیه السلام در مورد عواقب زیانبار تکبر مذموم و منفی می فرماید: «مَنْ رَضِیَ عَنْ نَفْسِهِ کَثُرَ السَّاخِطُونَ عَلَیْهِ؛ (۱۲) آن کس که خودپسند و از خود راضی است، غضب کنندگان به وی زیاد خواهند بود.»
اما گاهی تکبر خوب و پسندیده است و آن در صورتی است که نیت خیری در کار باشد، مثلاً انسان در مقابل افراد سرکش و شیطان صفت تکبر نماید.
در معارف دینی نیز مواردی ذکر شده است که تکبر خوب می باشد؛ از جمله در میدان جنگ، در مقابل دشمن (۱۳) و همچنین در مقابل شخص متکبر، و همچنین لازم است که زن مسلمان در مقابل مرد نامحرم رفتار متکبرانه ای داشته باشد.
* دو نمونه از تکبر ممدوح
الف. امام علی علیه السلام در مورد تکبر ممدوح فرمود: «خِیَارُ خِصَالِ النِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ: الزَّهْوُ وَ الْجُبْنُ وَ الْبُخْلُ؛ فَإِذَا کَانَتِ الْمَرْأَهُ ذَاتَ زَهْوٍ لَمْ تُمَکِّنْ مِنْ نَفْسِهَا وَ إِذَا کَانَتْ بَخِیلَهً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا وَ إِذَا کَانَتْ جَبَانَهً فَرِقَتْ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ یَعْرِضُ لَهَا؛ (۱۴) [برخی از] نیکوترین خُلق و خوی زنان، زشت ترین خصلت های مردان است، مانند: تکبّر، ترس، بخل؛ هرگاه زنی متکبّر باشد، بیگانه را به حریم خود راه نمی دهد، و اگر بخیل باشد، اموال خود و شوهرش را حفظ می کند، و چون ترسان باشد، از هر چیزی که به آبروی او زیان می رساند، فاصله می گیرد.»
ب. در مقاتل نقل شده است: «هنگام ورود حضرت زینب کبرا علیها السلام به مجلس ابن زیاد، حضرت چنان با ابهت و عظمت وارد شد که آن حاکم ستمگر بی اختیار گفت: مَنْ هَذِهِ الْمُتَکَبِّرَۀُ؟ (۱۵) این بانوی بزرگ منش کیست؟» رفتار بزرگ منشانه و با هیبت حضرت زینب علیها السلام به دو جهت صورت گرفت: هم تکبر در برابر متکبر و هم در مقابل نامحرم.
علامه مجلسی (ره) نیز در ذیل آیه «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَق»؛ (۱۶) «به زودی کسانی را که در روی زمین به ناحق تکبّر می ورزند، از [ایمان به] آیات خود، منصرف می سازم.» به دو نوع تکبر مثبت و منفی اشاره کرده است و می فرماید: «چون تکبر نوع ممدوح هم دارد، مانند تکبر در مقابل اهل گناه و فساد، به همین جهت خداوند متعال تکبر به ناحق را نکوهش می کند، نه تکبر به حق را.» (۱۷)
* بخل مثبت و منفی
امام علی النقی علیه السلام در مورد بخل که یکی دیگر از صفات زشت انسانی است، می فرماید: «وَالْبُخْلُ أذَمُّ الأخْلاَقِ؛ (۱۸) بخل، زشت ترین اخلاق به شمار می رود.» آنجا هم باز دقت لازم است؛ چون افراط در بذل مال «اسراف» محسوب می شود و در مقابل، تفریط در آن را بخل می گویند که هر دو قبیح است و حدّ اعتدال آن «جود» و «سخا»ست که امری پسندیده و محمود می باشد؛ البته گاهی خود بخل هم به همین معنا پسندیده است؛ همچنان که امام علی علیه السلام می فرماید: «وَ إِذَا کَانَتْ بَخِیلَهً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا؛ (۱۹) اگر زن، بخیل و ممسک باشد، مال خود و شوهرش را نگهداری می کند.»
بنابر این اگر برخی از صفات اخلاقی و کمالات انسانی را به حدّ اعتدال رفتار کنیم، صفت پسندیده و محمودی است؛ وگرنه ممکن است تبدیل به ضدّ کمال بشود. چنانکه خداوند متعال در قرآن کریم بارها به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله تذکر داده و آن گرامی را از افراط و تفریط باز می دارد و می فرماید:«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلى عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً»؛ (۲۰) «ای رسول ما! هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن [و ترک انفاق و بخشش منما] و بیش از حد نیز دست خود را مگشای، تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرو مانی.»
* طمع مثبت و منفی
پیشوای دهم علیه السلام در مورد صفت طمع نیز می فرماید: «الطَّمَعُ سَجِیَّهٌ سَیِّئَه؛ (۲۱) طمع، خوی بدی محسوب می گردد.»
این خصلت نازیبا نیز در انحطاط روحی و اخلاقی انسان تأثیر فراوان دارد. طمع، چشم دوختن به دارایی های مردم و توقع نابجا از آنان است که انسان را به نهایت ذلت و پستی سوق می دهد و در مقابل، صفت استغنا قرار دارد؛ البته توقع بجا از مردم خوب است که از طریق ارتباطات سالم و منطقی صورت گیرد؛ چون هیچ کس از ارتباط و تعامل با مردم بی نیاز نیست، و اگر در قضیه بی نیازی و استغنا، انسان مقداری افراط کند، باز ممکن است به دام خصلت دیگری به نام تکبر و خود بزرگ بینی گرفتار شود و آدمی خشک و منزوی تلقی گردد، که با روح اسلام سازگار نیست.
همچنین طمع در مسایل معنوی و درخواست از خداوند متعال ممدوح و مطلوب است و بارها در قرآن مورد ستایش قرار گرفته است. از جمله از زبان سَحَره مصر می فرماید: «إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطایانا أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنینَ»؛ (۲۲) «ما طمع داریم که پروردگارمان خطاهای ما را ببخشد؛ چرا که ما نخستین ایمان آورندگان بودیم!» و از زبان حضرت ابراهیم علیه السلام یادآور می شود که: «وَ الَّذی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لی خَطیئَتی یَوْمَ الدِّینِ»؛ (۲۳) «و از پروردگار عالمیان طمع دارم گناهم را در روز جزا ببخشد!»
به این جهت در مورد پیاده کردن اوصاف اخلاقی و عمل به آنها، نباید دچار افراط و تفریط شد؛ البته لازم است که برای مصونیت از این آفت حتماً از رهنمودهای اساتید اخلاق و انسان های کمال یافته بهره برداری نمود.
عبدالکریم پاک نیا تبریزی
پاورقی:
۱) بحار الانوار، علامه مجلسی، نشر الوفا، بیروت، ۱۴۰۴ ق، ج ۶۹، ص ۱۹۹، باب جوامع مساوی الاخلاق.
۲) البته نسبی بودن برخی از ارزشهای اخلاقی در روایات؛ ارتباطی به نسبی بودن اصل اخلاق و معیارهای ثابت اخلاقی ندارد.
۳) معراج السعاده، ملا احمد نراقی، نشر هجرت، ص ۴۱۷.
۴) الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، نشر اسلامیه، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج ۲، ص ۳۰۷، باب الحسد.
۵) أمالی صدوق، ص ۴۶۲، المجلس السبعون.
۶) رجال کشی، با کوشش شیخ طوسی، نشر دانشگاه مشهد، ج ۲، ص ۸۲۰؛ وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، مؤسسه آل البیت، قم، ج ۲۷، ص ۱۰۱.
۷) الکافی،ج ۸، ص ۱۰۸.
۸) علامه مجلسی رحمه الله در توضیح این حدیث می‌نویسد: «ظاهر این حدیث آن است که حسدی که در خاطره انسان خطور کند، بی‌آنکه آن را برای مردم آشکار سازد، گناه نیست؛ وگرنه اتصاف انبیا بدان ممکن نیست، و امکان دارد که مقصود از حسد در اینجا معنای عامی باشد که غبطه را نیز شامل گردد.»
۹) تحف العقول عن آل الرسول، ص ۵۰.
۱۰) بحارالأنوار، ج ۶۹، ص ۱۹۹، باب ۱۰۵، جوامع مساوی الأخلاق.
۱۱) بقره/۳۴.
۱۲) بحار الانوار، ج ۶۹، ص ۳۱۶.
۱۳) امام علی علیه السلام بعد از آنکه «عمرو بن عبدود» را در جنگ خندق کشت، وقتی که از میدان به طرف مسلمین می‌آمد، قدمها را آهسته برمی‌داشت و خودش را خیلی رشید گرفته بود و متکبرانه می‌آمد، پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «این نوع راه رفتن راه رفتنی است که خداوند جز در این موقع آن را مبغوض می‌دارد.» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ۲۲، ص ۶۲۳).
۱۴) نهج البلاغه، حکمت ۲۳۴.
۱۵) نگاهی به خطبه‌های حضرت زینب سلام الله علیها، عبد الکریم پاک‌نیا، نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، ص۷۲.
۱۶) اعراف/۱۴۶.
۱۷) بحار الانوار، ج ۵، ص ۱۹۲.
۱۸) بحارا الانوار، ج۶۹، ص۱۹۹.
۱۹) نهج البلاغه، حکمت ۲۳۴.
۲۰) اسراء/۲۹.
۲۱) بحار الانوار، ج ۶۹، ص ۱۹۹.
۲۲) شعرا/۵۱.
۲۳) شعرا/۸۲.
انتهای پیام/ 852