آیا سند خطبه فدکیه حضرت زهرا( سلام الله علیها )، در کتاب «دلائل الامامة» محمد بن جریر طبری صحیح است؟

شیعه نیوز:

پرسش

در خصوص اعتبار حدیث مشهور فدک که توسط محمد بن جریر طبری در کتابش (دلائل الامامة) که با هشت سلسله مختلف ذکر شده است، توضیح دهید. بویژه در مورد این قسمت: «و أخبرنی أبو الحسین محمد بن هارون بن موسى التلعکبری، قال: حدثنا أبی (رضی الله عنه)، قال: حدثنا أبو العباس أحمد بن محمد بن سعید الهمدانی، قال حدثنی محمد بن المفضل بن إبراهیم بن المفضل بن قیس الأشعری، قال: حدثنا علی بن حسان، عن عمه عبد الرحمان بن کثیر، عن أبی عبد الله جعفر بن محمد (علیه السلام)، عن أبیه، عن جده علی بن الحسین، عن عمته زینب بنت أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (علیهم السلام)، قالت: لما أجمع أبو بکر على منع فاطمة (علیها السلام)». اگرچه عبدالرحمن بن کثیر و علی بن حسان از نظر علی بن ابراهیم ثقه و قابل اطمینان‌اند، اما در این روایت مورد انتقاد واقع شده‌اند. لطفاً نظر خود را به طور کلی در خصوص خطبه و به طور خاص در مورد این زنجیره روایی (با این‌که هفت سلسله دیگر آن را تأیید می‌کند) چیست؟

پاسخ اجمالی

در کتاب «دلائل الامامة» محمد بن جریر طبری(ره)، اسناد متعددی برای خطبه فدکیه حضرت زهرا( سلام الله علیها ) آمده است. این خطبه در کتاب‌های متعددی از کتب قدماء آورده شده است و از آن‌چنان شهرتی برخوردار است که نمی‌توان آن‌را انکار کرد. اگرچه برخی از راویان این حدیث به طور کلی تضعیف شده‌اند، ولی راویان بزرگی؛ مانند محمد بن مفضل و احمد بن محمد بن سعید و هارون بن موسی تلعکبری، به این حدیث نقل شده از این اشخاص اعتماد کرده‌اند که نشان از وجود قرائنی بر صحت این حدیث در اعتقادشان بوده است.

پاسخ تفصیلی

در کتاب «دلائل الامامة» محمد بن جریر طبری(ره)، اسناد متعددی برای خطبه فدکیه حضرت زهرا( سلام الله علیها ) آمده است. این خطبه در کتاب‌های متعددی از کتب قدماء آورده شده است و از آن چنان شهرتی برخوردار است که نمی‌توان آن را انکار کرد.

محمد بن جریر بن رستم طبری، از علمای امامیه است[1] و کتاب او به نام «دلائل الامامة» درباره موضوعات مربوط به امامت هر یک از ائمه( علیه السلام ) و حضرت زهرا( سلام الله علیها ) است.

وی در ذیل بیان مسائل مهم مرتبط با زندگی حضرت زهرا( سلام الله علیها ) به موضوع فدک می‌پردازد، او تحت عنوان «حدیث فدک» برای ورود به خطبه فدکیه حضرت زهرا( سلام الله علیها )، ابتدا سند خود را به این حدیث، به چندین طریق نقل می‌کند، از جمله سندهایی که برای این خطبه نقل کرده، همان سندی است که در پرسش آمده است.

سند حدیث چنین است: «و أخبرنی أبو الحسین محمّد بن هارون بن موسى التّلعکبری، قال: حدّثنا أبی (رضی اللّه عنه)، قال: حدّثنا أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید الهمدانی، قال حدّثنی محمّد بن المفضّل بن إبراهیم بن المفضّل بن قیس الأشعری، قال: حدّثنا علی بن حسّان، عن عمّه عبد الرحمن بن کثیر، عن أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد( علیه السلام )، عن أبیه، عن جدّه علی بن الحسین، عن عمّته زینب بنت أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب( علیه السلام )، قالت: لمّا أجمع أبو بکر على منع فاطمة ( علیه السلام ) فدکا....».[2]

بررسی سند حدیث خطبه فدک

1. محمد بن هارون بن موسی التلعکبری: وی از عالمان امامی مذهب و از دوستان و همدرسان رجالی مشهور؛ نجاشی است که نجاشی؛ برخی از کتاب‌ها را به واسطه او از پدرش هارون بن موسی نقل کرده است. محمد بن هارون در حدود سال 408 هـ.ق از دنیا رفت.[3]
2. هارون بن موسی تلعکبری: نجاشی درباره او می‌گوید: هارون بن موسی از بنی شیبان است، او شخص آبرومند و دارای وجاهتی است که ثقه و مورد اعتماد است، کتابی به نام «الجوامع فی علوم الدین» دارد. من به همراه فرزندش محمد بن هارون در منزلش بودیم که مردم برای قرائت احادیث، به محضرش مشرف می‌شدند».[4]
3. احمد بن محمد بن سعید همدانی: وی یکی از بزرگان علمای امامیه است که در علم حدیث مشهور و در حفظ فراوان حدیث؛ معروف بوده است. او موثّق و جایگاه بزرگی در میان اصحاب امامیه داشته است.[5]
4. محمّد بن مفضّل بن إبراهیم بن مفضّل بن قیس أشعری: کنیه وی ابوجعفر و از علمای کوفه بود که ثقه و مورد اعتماد است. از جمله کتاب‌های او «التقیة» و «مجالس الائمة» است.[6]
5. علی بن حسان: به این نام در بین راویان به دو شخصیت بر می‌خوریم؛ یکی علی بن حسان واسطی و دیگری علی بن حسان هاشمی است. علی بن حسان واسطی؛ ثقه و مورد اعتماد است[7] ولی علی بن حسان هاشمی، تضعیف شده است.[8] یکی از راه‌های تشخیص آن دو؛ این است که به کسانی که از آن دو روایت نقل کرده‌اند یا کسانی که این دو از آنان روایت نقل کرده‌اند دقت کرد و به اصطلاح علوم حدیث، دقت در راوی و مروی عنه، برای تشخیص این دو از یکدیگر مهم است.

علی بن حسان هاشمی همان کسی است که از عمویش؛ عبدالرحمان بن کثیر نقل می‌کند. در این روایت هم، علی بن حسان از عمویش عبد الرحمن بن کثیر نقل روایت کرده است که طبیعتاً منظور از علی بن حسان، همان علی بن حسان هاشمی است.[9]

از جایی که علی بن حسان که از عمویش عبدالرحمان بن کثیر روایت نقل می‌کند، در اسناد کتاب «کامل الزیارات» قرار دارد و بنا بر نظر برخی از بزرگان می‌توان وی را ثقه دانست ولی چون توثیق علی بن حسان به دلیل وجودش در اسناد کتاب کامل الزیارات، با تصریح برخی مانند نجاشی، تعارض دارد، نمی‌توان وی را ثقه دانست.[10]

6. عبدالرحمان بن کثیر: وی مورد اشکال علمای امامیه قرار گرفته به حدی که به او، جعل حدیث را نسبت داده‌اند.[11]
7. بعد از عبدالرحمان بن کثیر، سلسله سند این خطبه به امام صادق( علیه السلام ) می‌رسد و ایشان از پدر شان؛ امام باقر( علیه السلام ) و ایشان از امام سجاد( علیه السلام ) و ایشان از حضرت زینب( سلام الله علیها ) که واقعه مربوط به غصب فدک را دیده و خطبه مادر گرامیشان را درباره این واقعه نقل می‌کنند.

اگرچه دو نفر انتهای این سند به طور کلی مورد تضعیف قرار گرفته‌اند، ولی راویان بزرگی همچون محمد بن مفضل و احمد بن محمد بن سعید و بعد از آن هارون بن موسی تلعکبری، به این حدیث نقل شده از آن دو اعتماد کرده‌اند که نشان از وجود قرائنی بر صحت این حدیث، در اعتقادشان بوده است.

 از طرفی؛ همان‌طور که گفته شد، محمد بن جریر طبری این حدیث را با اسناد متعددی نقل کرده است و اولین سندی که نقل می‌کند، به دو تن از بزرگان مورد قبول اهل سنت؛ یعنی عکرمه و او از ابن عباس، ختم می‌شود.[12]

 همچنین؛ این خطبه را ابن طیفور (متوفی 280 هـ.ق)، به چند واسطه از حضرت زینب( سلام الله علیها ) نقل کرده،[13] و ابوبکر؛ احمد بن عبدالعزیز جوهری بغدادی، این خطبه را در کتاب خود آورده است،[14] ابن ابی الحدید هم بعد از مدح احمد بن عبدالعزیز به وثاقت و شرافت، وی را از عالمان اهل سنت نامیده است.[15]

بنابر این، این خطبه از شهرت فراوانی برخوردار است و در کتاب‌های متعددی از قدماء نقل شده است.

[1]. ر.ک: «طبری و اشتراک در اسم»، سؤال 20952.

[2]. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامة، ص 109، انتشارات بعثت، قم، 1413 ق.

[3]. حسینی جلالی، سید محمد حسین، فهرس التراث، ج 1، ص 460، انتشارات دلیل ما، قم، 1422ق.

[4]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة، ص 439 ، دفتر انتشارت اسلامی، قم، 1407ق.

[5]. همان، ص 94.

[6]. همان، ص 340.

[7]. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، محقق و مصحح: شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصطفوی، حسن،‏ ص 451 – 452، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، 1409ق. 

[8]. فهرست أسماء مصنفی الشیعة، ص 251.

[9]. نک: خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج 11، ص 313، مرکز انتشارات آثار شیعه، قم، 1410ق. 

[10]. همان، ج 11، ص 312.

[11]. فهرست أسماء مصنفی الشیعة، ص 234.

[12]. می‌گوید:«حدّثنی أبو المفضّل محمّد بن عبد اللّه، قال: حدّثنا أبو العبّاس أحمد ابن محمّد بن سعید الهمدانی، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن عثمان بن سعید الزیّات، قال: حدّثنا محمّد بن الحسین القصبانی، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنطی[عن] السّکونی، عن أبان بن عثمان الأحمر، عن أبان بن تغلب الرّبعی، عن عکرمة، عن ابن عبّاس، قال: لمّا بلغ فاطمة (علیها السلام) إجماع أبی بکر على منع فدک‏»، دلائل الامامة، ص 109.

[13]. ابن طیفور، احمد بن ابی طاهر، بلاغات النساء، ص 26، انتشارات شریف رضی، قم، بی‌تا. 

[14]. جوهری بغدادی، ابوبکر احمد بن عبدالعزیز، السقیفة و فدک، ص 99، انتشارات نینوا، تهران، بی‌تا.

[15]. ابن ابی الحدید معتزلی، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، محقق و مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل‏، ج 16، ص 210، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، 1404ق.

T