شیعه نیوز:
پرسش
در آیه 21 سوره نور می‌فرماید: «و لو لا فضل الله علیکم و رحمته....»، منظور از فضل و رحمت، امیرالمؤمنین و حضرت زهرا( سلام الله علیها ) هستند؟ لطفاً سند روایت را ذکر کنید.
پاسخ اجمالی
خدای متعال در مورد فضل و رحمتش نسبت به بندگان در آیات متعددی؛ مانند آیات زیر می‌فرماید:
«... وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکى مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً...»؛[1] و اگر فضل و رحمتى که خدا بر شما ارزانى داشته است نمی‌بود، هیچ‌یک از شما هرگز روى پاکى نمیدید. یا و اگر فضل و رحمت خدا نبود، جز اندکى، همگان از شیطان پیروى میکردید: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاَّ قَلیلا».[2]
معنای این آیات این است که اگر فضل خدا در دنیا به سبب انواع نعمت‌ها از جمله توبه، و رحمتش در آخرت به سبب عفو و غفران نبود که برای انسان مقدر کرده، هیچ کسی به رستگاری نمی‌رسید.[3]
بی‌گمان فضل و رحمت الهى است که موجب نجات انسان‌ها از آلودگی‌ها و انحرافات و گناهان می‌شود؛ چرا که از یک‌سو عقل را به انسان داده، و از سوى دیگر موهبت وجود پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم ) و احکامى که از طریق وحى نازل می‌گردد، علاوه بر این مواهب، توفیقات خاص او و امدادهاى غیبی‌اش که شامل حال انسان‌هاى آماده و مستعد می‌گردد، مهم‌ترین عامل پاکى و تزکیه است.[4]
بر این اساس، نه تنها عموم مردم، بلکه پیامبران الهی نیز نیازمند این «فضل» و «رحمت» پروردگارند؛ از این‌رو خداوند خطاب به پیامبرش می‌فرماید: «و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نمی‌شد، گروهی از کافران تصمیم داشتند که تو را گمراه کنند ...».[5]
گفتنی است که خدای متعال دو نوع تفضل و رحمت نسبت به بندگان دارد: رحمت عام و رحمت خاص.
رحمت عامش نسبت به جمیع بندگان است، از طریق فرستادن پیامبران، انزال کتب و جعل احکام براى هدایت و ارشاد بندگان. اما رحمت خاصش نسبت به مؤمنان است. هر چه ایمان آنها قوى گردد، هر چه تقواى آنها بیشتر شود، هر چه عبادات آنها خالصتر گردد، اسباب بهتر و بالاتر بر آنها فراهم می‌فرماید و میل و رغبت آنها زیادتر می‌شود که معناى توفیق است.[6]
اما در برخی روایاتی که ناظر به بطون قرآن هستند، فضل و رحمت الهی را به پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم ) و امام علی( علیه السلام ) تفسیر کرده‌اند:
امام صادق( علیه السلام ) در تفسیر آیه «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، فرموده که فضل خدا، محمد(صلی الله علیه و آله و سلم ) و رحمت خدا، علی( علیه السلام ) است.[7]
این مضمون، از ابن عباس نیز نقل شده است.[8]
علت این‌که در این روایات رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم ) فضل و امیر المؤمنین على( علیه السلام ) رحمت خوانده شده، این است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم ) نعمتى است که خداى تعالى او را به عالمیان ارزانى داشته؛ چون به وسیله آن‌حضرت پیام‌هایى فرستاده که مواد هدایت عالمیان است، و على( علیه السلام ) اولین فاتح باب ولایت و فعلیت دهنده نعمت هدایت است، پس آن‌جناب رحمت است.[9]
البته بر اساس نقلی در تفسیر «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، گفته شده است، فضل خدا، علی( علیه السلام ) و رحمتش فاطمه( سلام الله علیها ) است.[10]
همچنین در روایتی از امام صادق( علیه السلام )، فضل خدا به رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم ) و رحمتش به ولایت ائمه( علیه السلام ) نیز تعبیر شده است.[11]
قابل توجه است که تمام این تفاسیر باطنی، منافاتی با تفسیر ظاهری از این آیات ندارد که شامل هر فضل و رحمتی می‌شود.
[1]. نور، 21.
[2]. نساء، 83.
[3]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج 3، ص 425، تهران، صدر، چاپ دوم، 1415ق.
[4]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 14، ص 413، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[5]. نساء، 113.
[6]. طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 9، ص 509- 510، تهران، اسلام، چاپ دوم، 1378ش.
[7] . قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، ج 1، ص 313، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق.
[8]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب ع ، ج 3، ص 99، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق.
[9]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 10، ص 97، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
[10]. مناقب آل أبی طالب ع، ج 3، ص 99.
[11]. عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، محقق، مصحح، رسولى محلاتى، سید هاشم، ج 1، ص 261، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.
آیات مرتبط
سوره البقرة (64) : ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ ۖ فَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ
سوره النساء (83) : وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ ۖ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَىٰ أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ ۗ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا
سوره النساء (113) : وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ ۖ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ ۚ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ ۚ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا
سوره النور (10) : وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ
سوره النور (14) : وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِي مَا أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ عَظِيمٌ
سوره النور (20) : وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ
سوره النور (21) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ ۚ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَىٰ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
T
