شیعه نیوز:
پرسش
آیا رکوع به عنوان یک عمل عبادی مستقلّ و خارج از نماز وجود دارد؟ توضیح: در آیه 77 سورۀ حجّ آمده: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ارْکعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ». طبق این آیه، با توجّه به این که رکوع در کنار سجود و عبادت آمده، به نظر میرسد که به عنوان یک عمل جداگانۀ مستحبّ مطرح شده باشد. شاید از آیات 43 سورۀ بقره، 43 سورۀ آل عمران، و 24 سورۀ \"ص\" هم بتوان چنین استفادهای را کرد!
پاسخ اجمالی
از مجموع آیات قرآن کریم چنین به دست می آید که مراد از رکوع و سجود در آیات مورد پرسش، نماز باشد از باب نام گذاری کل به اسم جزء؛ یعنی چون رکوع و سجود، از ارکان و اجزای مهم نماز است؛ بدین سبب رکوع ذکر شده و از آن ارادۀ نماز شده است. و این امر در صناعت ادبی مرسوم و بدون اشکال است. البته، احتمال دیگری هم وجود دارد که مراد، خود رکوع و سجود، از باب شکر باشند.
پاسخ تفصیلی
بسیاری از مفسّران قرآن معتقدند؛ امر به رکوع و سجود در آیۀ 77 سورۀ حجّ،[1] امر به نماز است؛ و دلیل این که رکوع و سجود را در مقابل عبادت قرار داده، این است که مراد از جملۀ "واعبدوا ربّکم"، امر به سایر عبادات تشریع شده، در دین - مثل حج و روزه- می باشد.[2]
برخی از مفسّران نیز می گویند؛ رکوع و سجود، به خودی خود نوعی عبادت هستند، چنانچه پیغمبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود: در شب معراج آسمان ها پر از ملائکه بوده که بعضی دائماً در حال رکوع بودند، و بعضی در سجود، و بعضی در قیام و ... و سجده دارای اقسامی است که یک نوع آن سجدۀ تواضع است و گویا مراد از رکوع و سجود در این آیه، رکوع و سجود تواضع باشد.[3]
همچنین امر به رکوع در آیۀ 43 سورۀ بقره،[4] بنابر نظر اکثر مفسّران، امر به نماز است، منتها امر به نماز همراه با جماعت به قرینۀ راکعین.[5]
برخی نیز گفته اند که "ارکعوا" در این آیه امر به رکوع تنها است؛ یه دلیل آن که نماز یهود دارای رکوع نبوده، قرآن آنها را امر به رکوع کرده است؛ یعنی نمازشان را با رکوع بخوانند.[6]
امّا در امر به رکوع و سجده نسبت به حضرت مریم در آیۀ 43 سورۀ آل عمران،[7] دو احتمال وجود دارد:
اما معنای «خرّ راکعاً» در آیۀ 24 سورۀ صاد،[11] برخی از مفسّران برآنند؛ منظور از رکوع در این آیه سجده است؛[12] زیرا «خرّ» به معنای شنیدن صداى آب -که از بالا به پائین ریخته شود- یا وزیدن باد، و افتادن از بالا به پایین است.[13] و رکوع هم به معنای مطلق انحناء و خم شدن است.[14] پس با قرینه شدن خرّ معلوم می شود راکعاً در این آیه به معنای سجده است.
از مطالب بیان شده؛ چنین به دست می آید که مراد از رکوع و سجود در آیات ذکر شده، نماز باشد از باب نام گذاری کل به اسم جزء؛ یعنی چون رکوع و سجود، از ارکان و اجزای مهم نماز است؛ بدین سبب رکوع ذکر شده و از آن ارادۀ نماز شده است. و این امر در صناعت ادبی مرسوم و بدون اشکال است.[15] البته، احتمال دیگری هم وجود دارد که مراد، خود رکوع و سجود، از باب شکر باشند.
گفتنی است که رکوعات قرآن بخشى و گروهى از آیات است که در یک موضوع آمده و اتّحاد مضمونی و معنایی دارند که با شروع آن موضوع، رکوع آغاز مى گردد و با تغییر و تحول کلام، به موضوعى دیگر ختم مى شود، و پیدا است که شماره آیات مندرج در هر رکوع کم و زیاد است. وجه تسمیۀ رکوع را مى توان از آن جا دانست که در نمازهاى شبانه روزى پس از خواندن سورۀ حمد در رکعت اول و دوم مى توان به خواندن سوره هاى دیگر، یا لااقل چند آیه اکتفا کرد. پیرو این عقیده، برخی که قرآن شناس بودهاند اوایل هرچند آیه اى را که یک عنوان و موضوع را تشکیل مى دهد، معیّن ساختند و از آن جهت که بعد از قرائت آن بخش، نمازگزار به رکوع مى رود، نام هر بخش را رکوع گذارده اند. عدد رکوعات قرآن طبق مشهور 540 رکوع است و به طور متوسط و تقریبى هر صفحه از قرآن یک رکوع دارد.[16]
[1] "یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ ارْکَعُواْ وَ اسْجُدُواْ وَ اعْبُدُواْ رَبَّکُمْ وَ افْعَلُواْ الْخَیرْ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون"، حج، 77.
[2] طباطبائى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 14، ص411، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ پنجم، 1417ق؛ زمخشری، محمود، الکشّاف عن حقائق غوامض التّنزیل، ج 3،ص 172؛ طبرسى فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن،ج 7، ص 154 ، انتشارات ناصر خسرو، تهران،1372ش؛ حقى بروسوى، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج 6، ص63، دارالفکر، بیروت، بى تا.
[3] طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 9 ، ص 349، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، 1378ش.
[4] "وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوةَ وَ ارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِین".
[5] سبزوارى نجفى، محمد بن حبیب الله، ارشاد الاذهان الى تفسیر القرآن، ص 13، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، 1419ق؛ مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 209، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374ش؛ صادقى تهرانى، محمد، البلاغ فى تفسیر القرآن بالقرآن، ص 7، مؤلف، قم، 1419ق؛ اطیب البیان، ج 2، ص 16.
[6] ارشاد الاذهان، ص 13؛ تفسیر نمونه، ج 1، ص 209.
[7] "یَامَرْیَمُ اقْنُتىِ لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِى وَ ارْکَعِى مَعَ الرَّاکِعِین".
[8] تفسیر نمونه، ج 2، ص 543؛ الکشّاف، ج 1، ص 362.
[9] "وَ إِذْ قَالَتِ الْمَلَئکَةُ یَامَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَئکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفَئکِ عَلىَ نِسَاءِ الْعَالَمِین"، آل عمران، 42.
[10] تفسیر المیزان، ج 3، ص 189.
[11] "ققالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلى نِعاجِهِ وَ إِنَّ کَثیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ".
[12] تفسیر نمونه، ج 19، ص 248.
[13] مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی، ص 358.
[14] راغب اصفهانی، مفردات، ج 1، ص 364؛ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج 4، ص 340.
[15] جمعی از اساتید حوزه، جواهر البلاغة، ص 234، انتشارات مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم، چاپ پنجم، 1386 ش.
[16] حریرى، محمد یوسف، فرهنگ اصطلاحات قرآنى، ص 161 و 162، نشر هجرت، قم، چاپ دوم، 1384ش؛ ر.ک: مستفید، حمید رضا، دولتى، کریم، تقسیمات قرآنى و سور مکى و مدنى، ص 15 – 17، وزارت ارشاد، تهران، چاپ اوّل، 1384ش؛ جوان آراسته، حسین، درسنامه علوم قرآنى، ص 477، بوستان کتاب، قم، چاپ ششم، 1380ش.
آیات مرتبط
سوره البقرة (43) : وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ
سوره البقرة (125) : وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى ۖ وَعَهِدْنَا إِلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ
سوره آل عمران (43) : يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ
سوره التوبة (112) : التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ
سوره الحج (26) : وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ
سوره الحج (77) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ۩
سوره ص (24) : قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَىٰ نِعَاجِهِ ۖ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْخُلَطَاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِيلٌ مَا هُمْ ۗ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ ۩
سوره الفتح (29) : مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ۚ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ ۖ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا ۖ سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ۚ ذَٰلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ ۚ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَىٰ عَلَىٰ سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ ۗ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا
T
