جلوه های هنری در بنای مسجد

به گزارش «شیعه نیوز»، برای مسلمانان فقیر و پرهیزکار همین بس بود که مسجد زیبا باشد. مال و کوشش وی به بنای آن صرف می شد. او همه هنر و صنعت خود را در آنجا به کار می برد و مسجد را چون قالیچه ای پیشکش خدا می کرد و همه مردم می توانستند از این زیبایی و شکوه بهره ور شوند. معمولا مسجد را در نزدیک بازار شهر می ساختند که از همه طرف بتوان آسان به آنجا رسید. نوعا مسجد از بیرون چندان مجلل نبود به جز نمای رو به رو از بناهای مجاور امتیازی نداشت و غالبا بدان ها پیوسته بود.

 مصالح بنا آجر بود که با گچ بندکشی می شد. هدف مسجد نقشه آن را معین کرده بود. یک صحن مربع که جمعیت نمازگزار در آنجا توانست گرفت، حوضی در وسط برای وضو و یک ایوان ستون دار در یک طرف صحن داشت که پناهگاه و سایبان و محل درس بود. در قسمتی از صحن رو به مکه، بنای اصلی مسجد به پا می شد که محوطه ای مسقف و محصور و مربع بود و نمازگزاران در آنجا به صف های بلند رو به قبله می ایستادند. گاهی بالای این بنا گنبدی بود که تقریبا همیشه از آجر ساخته شده بود، بنای گنبد چنان بود که به تدریج ردیف آجر را کمی به طرف داخل پیش می آورند و این پیش آمدگی را با گچ می پوشانیدند.چنانکه در معماری ساسانی و رومی معمول بود، پایه مربع را به وسیله چند سه گوشه به هم پیوسته یا با طاق نماهای کوچک به گنبد مدور اتصال می دادند.

مهمترین امتیاز مسجد مناره بود. ظاهرا مسلمانان شام طرح مناره را از برج زیگورات بابلی و برج ناقوس کلیساهای مسیحی گرفتند. مسلمانان ایران نیز شکل استوانه را از هند و مسلمانان آفریقا طرح مناره چهارگوش را از چراغ دریایی معروف اسکندریه اقتباس کردند. شاید برج های چهارگوشی که معبد قدیم دمشق بر آن استوار شده بود در شکل مناره اسلامی اثر داشته اند. در عصر اول اسلامی مناره ساده و بی پیرایه بود و دقت بنا و ارتفاع در قرون بعد بیشتر شد و بالکن های کوچک  ظریف و قوس ها و کاشی کاری را بدان افزودند، تا آنجا که فرگسن درباره آن گفته است: از همه برج های معماری جهان زیباتر است.

 

تزئینات دل انگیز و زیبا و متنوع به داخل مسجد اختصاص داشت. موزاییک و کاشی براق برای کف مسجد و تزئین محراب و شیشه های رنگارنگ برای پنجره و قندیل به کار می رفت. صحن را با قالی و قالیچه های گرانبها فرش می کردند. ازاره دیوارها از مرر زیبای الوان بود. منبر از چوب بود و در ساختن و آراستن آن با عاج و آبنوس دقت فراوان به کار می بردند. نزدیک منبر چهارپایه ای بود که یک نسخه از کتاب خدا را که طبعا نمونه از خوشنویسی و ظرافت هنری بود، بر آنها نهاده بودند. نمودار قبله یعنی جهت مکه، طاق نمایی بود که در داخل دیوار ساخته بودند و محتملا از محراب کلیساهای مسیحی گرفته شده بود.

 صنعت گران و هنروران همه کوشش خود را در نزئین محراب به کار می بردند و آن را با نقش های برجسته و طراحی زیبا از معرق و گچ و مرمر و سفال و کاشی مزین می کردند. به احتمال قوی، شکوه و عظمت شیوه تزئین عربی از آنجاست که سامیان تصویر انسان و حیوان را ممنون کرده بودند و هنروران مسلمان، به تلافی این تحریم، طرح های فراوان از تصویرهای غیر انسان و حیوان به وجود آوردند یا از دیگران اقتباس کردند و هنرمند در مرحله اول در اشکال هندسی خط، زاویه، مربع، مکعب، کثیرالاضلاع، مخروط، مارپیچ، دایره و کره، برای استعداد هنری خویش منفذی جست و از ترکیب این اشکال صدها طرح نو آورد و شبکه ها و ستاره ها رسم کرد.

وقتی به اشکال گیاهی پرداخت به کمک مواد مختلف، تاج گل و تاک و گل نیلوفر و خار نقش و شاخ و برگ نخل را تصویر کرد... وقتی مردم تا حدی به قیود و محرمات دینی بی اعتنا شدند، هنرمندان نمونه های تازه ای از تزئین آوردند و پروندگان هوا و حیوانات زمینی یا خیالی را تصویر کردند و با هوش و علاقه فراوانی که به تزئین داشتند رشته های هنر خاتم کاری، مینیاتور، سفال کاری، پارچه بافی و قالی بافی روح تازه دادند.

تقریبا همیشه اجزای نقش از وحدت نظم مایه داشت و یک طرح یا موضوع بر آن حکم روا بود که چون یک نغمه موسیقی از وسط به اطراف یا از اول به آخر بسط می یافت. چب، فلز، آجر، گچ، سنگ، سفال، شیشه و کاشی را برای تعبیر اشکال و صور هنری خویش که هیچ هنری حتی هنر چین به پایه آن نرسیده بود به کار می برد.

معماری اسلام از این هنر تزئینی کمک گرفت و در عربستان، فلسطین، شام، بین النهرین، ایران، ماوراء النهر، هند، مصر، تونس، سیسیل مراکش و اسپانیا مسجدها به پا شد که قوت و استحکام برون و زیبایی و ظرافت درون را باهم داشت. از آن جمله بود: مسجدی های مکه، مدینه، بیت المقدس، رمله، دمشق، کوفه، بصره، شیراز، نیشابور و اردبیل، مسجد جعفر در بغداد، مسجد بزرگ سامرا، مسجد زکریا در حلب، مسجد ابن طولون و جامع الاطهر در قاهره و مسجد بزرگ تونس، مسجد سیدی عقبه در قیروان و مسجد ازرق قرطبه، تنها نام این مساجد را توانیم گفت. زیرا از صدها مسجد که در این دوران ساخته شد تقریبا از 10 مسجد آثار قابل تشخیص به جا مانده است و بقیه را زمانه در نتیجه زلزله یا اهمال یا جنگ ها از میان برده است.

انتهای پیام/ 852