امام حسین (علیه السلام) و چرایى انتخاب کوفه

از سوى دیگر در جمع یاران امام حسین و شهداى کربلا، کسانى مانند زهیر بن قین دیده مى‏شوند که گذشته سیاسى خود را رها کرده، با گرایش به حق، دست به فداکارى زدند؛ از باطل به حق روى‏آورده و از تاریکى به نور. بررسى زندگانى یاران امام حسین(علیه السلام) از ابعاد گوناگون قابل توجه است. نگاه اصلى ما در این مقاله، از جهت محل برخواستن و سکونت افراد است. مى‏خواهیم بدانیم چه تعداد از یاران امام حجازى و چه تعداد یمنى و عراقى و یا از مناطق دیگر بوده‏اند. هدف از این بررسى این است که بدانیم آیا رفتن امام حسین(علیه السلام) به کوفه درست بوده است یا خیر؟ آیا همه مردم کوفه در ادعاى خود دروغگو بودند؟ و آیا بهتر نبود امام حسین(علیه السلام) به نصیحت افرادى که از اوخواستند، به یمن برود یا در حجاز و مکه بماند، گوش مى‏کرد.(1)

توجه به جایگاه سکونت یاران حضرت و شهداى کربلا، به ما در تحلیل درست واقعه و تصمیم امام در رفتن به کوفه یارى مى‏رساند و نشان مى‏دهد که چه تعداد افراد و از چه مکان هایى، با حضرت هم فکر بوده و داراى اندیشه مبارزه با ستم و استبداد بودند و در راه اندیشه و هدف امام پایدارى کردند و از جان خود گذشتند.

حکومت یزید هنوز مستقر نشده و مشروعیت نیافته بود و حتى فردى مانند عبدالله بن عمر حاضر به بیعت با یزید نشد و مى‏گفت: پس از بیعت تمام مردم بیعت خواهم کرد.(3) امام حسین(علیه السلام)، یزید را فاقد صلاحیت براى خلافت و او را مردى فاسق و شراب خوار مى‏دانست که بنا به سخن پیامبر(صلی الله علیه وآله)، حکومت بر او و آل ابى سفیان حرام بود،(4) و زمانى که حاکم و مدعى حکومت فاقد صلاحیت باشد و حلال خدا را حرام، و حرام خدا را حلال کند، قیام ضد وى لازم است.(5) امام(ع) براى پیشرفت مبارزه به مکه رفت؛ زیرا احساس مى‏کرد اگر در مدینه بماند، او را به بیعت مجبور کرده یا از بین مى‏برند. مروان بن حکم، به روشنى امام حسین(علیه السلام) را به کشتن تهدید کرده بود و از ولید حاکم مدینه خواست، اگر بیعت نکرد، او را گردن بزند.

آیا در این مناطق کسى امام را یارى مى‏کرد که در قیام حضرتش مؤثر باشد. به نظر مى‏رسد که این پیشنهادها براى حفظ جان حضرت بوده، بى‏توجه به این نکته مهم که هر شخص مسلمان در برابر اسلام و جامعه اسلامى متعهد است و وظیفه دارد تا با امر به معروف و نهى از منکر و ستیز با ستم، جامعه را از نابودى و فساد نجات دهد. پیش از این که درباره محل سکونت یاران امام سخن بگوئیم لازم است نگاهى کوتاه به آمار یاران حضرت داشته باشیم. توجه به تلاش‏هاى عبیدالله بن زیاد در بسیج مردم کوفه، به ما در شناخت همراهان حضرت یارى مى‏رساند و این که چگونه دعوت کنندگان به قاتل تبدیل شدند؛ این که مردم کوفه با همه موانع موجود، بیش از دیگران با هدف امام همراه بودند.

عدد یاران امام حسین(علیه السلام)

درباره تعداد یاران امام حسین(علیه السلام) اختلاف است. برخى عدد آنها را 82 نفر و شمارى 72 نفر ذکر کرده اند. شبلنجى در نور الابصار، از قول زحر بن قیس جعفى که سرهاى شهداء را به شام برد، نقل مى‏کند: حسین همراه 18 تن از اهل بیتش و 60 تن از شیعیانش بوده است.(8) شریف باقر قَرْشى، هشتاد تن را ترجیح مى‏دهد.(9) ارشاد مفید سرهاى جدا شده از یاران حضرت را 72 سر ذکر کرده است(10) و شاید همین سبب شهرت 72 تن شده است. در أنساب الاشراف سرهاى جدا شده را 72 تن ذکر کرده به این ترتیب:

1.قبیله کنده 13سر؛

2.هوازن 20 سر؛

3.بنى تمیم 17 سر ؛

4.بنى اسد 16 سر ؛

5.مذحج 7 سر ؛

6.سایر قبایل قیس 9 سر(11) که مجموع آن 72 سر است.

مرحوم شیخ شمس الدین، در کتاب انصار الحسین، شهداى کربلا را 82 تن ذکر کرده است. 6 تن هم شهداى نهضت حسینى در کوفه بودند. در جدولى دیگر، 29 نفر را یادآورى مى‏کند که ممکن است برخى نام‏ها، با نام‏هاى قبلى، یکى باشد. این‏ها جداى از بنى‏هاشم هستند. وى شهداى بنى‏هاشم را جداگانه و 17 تن ذکر مى‏کند. سپس ده تن دیگر نیز نقل مى‏کند که برخى قابل ادغام است.(12)

در مسند امام حسین(علیه السلام) نام 20 تن از شهداى بنى‏هاشم و 52 نفر از دیگر قبایل آمده است.(13) در مقتل فضیل بن عمر رسّانى، از علماى زیدى قرن دوم هجرى، مجموع شهدا و مجروحان نهضت حسینى در کربلا و کوفه 107 تن ، معرفى شده‏اند که 20 تن آنها از بنى‏هاشم بودند.(14)

مرحوم سماوى در کتاب إبصار العین که ده سال در نگارش آن تلاش کرده و در مواردى، از تنقیح المقال مامقانى متأثر است، مجموع شهداى نهضت حسینى را 113 نفر دانسته است. وى بنى‏هاشم را با مسلم بن عقیل هیجده نفر معرفى کرده است. از افراد باقیمانده، هفت نفر از غلامان و موالى حضرت بودند . پنج نفر در کوفه شهید شدند و یک تن در بصره و باقیمانده یاران غیرهاشمى حضرت که 82 نفر هستند، در کربلا به شهادت رسیدند. ما در این بررسى برابر ترجمه إبصار العین آمار آنان را ذکر مى‏کنیم.(15) گزینش متنى خاص براى موضوع، از آن رواست که درباره نام یاران امام اختلاف زیادى وجود دارد و نام‏هاى مشابه که ناشى از اشتباه در استنساخ است، زیاد است. از این رو در حرم امام حسین(علیه السلام) نام 120 نفر به عنوان شهداى کربلا نگاشته شده است.

در مواردى از دیگر منابع نیز سود خواهیم برد. دسته بندى ابصار العین بر اساس قبیله است و دسته بندى ما براساس محل سکونت یاران حضرت.

یاران نیمه راه

در واقعه کربلا، عشق و ایثار موج مى‏زند. یاران امام حسین(علیه السلام) در کربلا اندکى ریزش داشتند. در مسیر راه از مکه تا کربلا کسانى که براى مقام و مال آمده بودند، جدا شدند. پس از رسیدن خبر شهادت مسلم و عبدالله بن یقطر در منزل زباله، امام از افراد خواست، در صورت تمایل کاروان را ترک کنند. نوشته اند تمام اعرابى که در مسیر راه به حضرت پیوستند، جدا شدند و فقط کسانى ماندند که از حجاز آمده بودند.(16) سه تن از قبیله جُهَینه نیز باقى ماندند.

انتخاب کوفه

امام حسین(علیه السلام) ، یزید را به هیچ وجه شایسته خلافت نمى دانست و با توجه به برخورد حاکم مدینه و مشاور وى مروان حکم، مجبور به ترک مدینه بود. در مکه نیز امام نگران بود که حرمت کعبه و حرم امن الهى دریده شود. از سوى دیگر، تنها مردم کوفه بودند که از مبارزه با خلافت اموى استقبال کردند و نامه‏ها و طومارهاى فراوان به حضرت نوشته و ایشان را به آن شهر دعوت کردند. نماینده حضرت در کوفه، مسلم بن عقیل نیز شدت استقبال مردم کوفه را، براى حضرت بیان کرد، در نتیجه اگر امام حسین جز کوفه، منطقه دیگرى را بر مى‏گزید نزد مردم و تاریخ محکوم بود.

بى‏شک امام حسین(علیه السلام) نمى‏توانست، در مکه باقى بماند، زیرا به روشنى به ابن عباس فرمود: اگر در جاى دیگر کشته شوم بهتر است که در مکه و حرم امن الهى کشته شوم و حرمت آن از بین برود.(17)

پاسخ این پرسش را یاران حضرت دادند که شما با مسلم تفاوت دارید. اگر خود را به کوفه برسانید، اوضاع دگرگون مى شود. آنان گفتند: "إنّک و الله ما انت مثل مسلم بن عقیل و لو قدمتَ الکوفة لکان الناسُ إلیک أسرع"؛(20) به تحقیق به خدا سوگند تو مانند مسلم بن عقیل نیستى و اگر به کوفه وارد شوى، مردم به سوى تو مى‏شتابند".

این نکته را همراهان حضرت گفتند و در جمع آنها، گروهى از مردم کوفه و بصره بودند که براى یارى حضرت، خود را به مکه رسانده یا در مسیر راه به حضرت ملحق شده بودند.

به نظر مى‏رسد، این سخن دور از واقعیت نباشد؛ اگر به حوادث و رویداد کربلا بنگریم، به این حقیقت پى مى‏بریم. وضعیت به گونه‏اى بوده که مسلم بن عقیل، تا آخرین لحظات زندگى خود حاضر نمى‏شود، با ارسال نماینده‏اى، امام حسین(علیه السلام) را از آمدن به کوفه باز دارد. این که مسلم بن عقیل در دار الاماره ابن زیاد، به عنوان یک وصیت، از عمر سعد مى‏خواهد، به امام حسین(علیه السلام) پیام دهد، به کوفه نیاید،(21) نشان مى‏دهد که مسلم مطمئن بوده است، اگر امام وارد کوفه شود، مى‏تواند عبیدالله بن زیاد را شکست دهد. جلوگیرى عبیدالله بن زیاد از ورود امام حسین(علیه السلام) به کوفه و دستور وى در متوقف کردن کاروان حسینى در بیابانى خشک،(22) حکایت از نگرانى شدیدى از حضور حضرت در کوفه و ارتباط وى با مردم دارد.

نگه داشتن امام حسین(علیه السلام) در منطقه‏اى غیرآباد نیز براى کنترل بهتر و جلوگیرى از ملحق شدن مردم کوفه به ایشان بوده است. جلوگیرى از حرکت حضرت در دوّم محرم که وارد کربلا شدند و بستن آب بر حضرت در روز هفتم و دستور حمله در روز نهم و کشتن حضرت در ماه محرم، ماهى که عرب جاهلى حرمت آن را نگه داشته و در آن آغاز به جنگ نمى کردند، همه نشان از وحشت فوق العاده عبیدالله از نزدیک شدن امام حسین(علیه السلام) به کوفه دارد. عبیدالله نگران آن بود که ترس و وحشتى که در کوفه، با کشتن مسلم و هانى ایجاد شده بود، با خبر آمدن امام حسین(علیه السلام) کنار گذاشته شود و مردم کوفه، روحیه سرکشى خود را نشان دهند.محاصره و کنترل دروازه‏هاى کوفه و اطراف شهر توسط دستگاه عبیدالله و دستگیرى افراد، نشانه این نگرانى است.

محل سکونت یاران امام حسین(علیه السلام)

براى پاسخ به این پرسش که چرا امام حسین(علیه السلام) به کوفه رفت و پس از شهادت مسلم، به راه خود ادامه داد، توجه به ترکیب یاران حضرت و محل سکونت آنها لازم است، زیرا از شرح حال شهداى کربلا و حامیان امام، پى‏مى‏بریم که بیشتر کربلائیان، ساکن چه شهرى بودند؛ مکه، مدینه، یمن، بصره و یا کوفه. این بررسى نشان خواهد داد که مردم کوفه بیشترین یاران حضرت را تشکیل داده و بیش از هر منطقه‏اى، مردمان کوفه به نهضت حسینى پیوستند؛ به گونه اى که ابن عساکر مى‏گوید: شصت شیخ (مرد کامل) کوفى، امام حسین(علیه السلام) را همراهى مى‏کردند.(23)

در واقع برهان ما بر صحت انتخاب کوفه، برهانى لمّى است. از جمع یاران حضرت و زیادى آنان از منطقه‏اى خاص، به میزان همراهى مردم آن منطقه با حضرت پى‏خواهیم برد. اینک به بررسى جایگاه‏هایى که یاران حضرت از آنجا بودند مى‏پردازیم؛ مانند حجاز، یمن، بصره و کوفه.

حجاز(مکه و مدینه)

امام حسین(علیه السلام) حرکت خود را از مدینه آغاز کرد و به مکه رفت و پس از چهار ماه توقف در مکه، از سوم شعبان 60 تا هشتم ذى حجه همان سال، راه کوفه را برگزید و در دوم محرم سال 61 وارد کربلا شد.(24)

آیا محدوده مدینه و مکه، جاى مناسبى براى ادامه مبارزه بود؟ چند نفر از یاران حضرت را مردم این منطقه تشکیل مى‏دادند؟

الف: مدینه

حاکم مدینه پیش از این که مردم مدینه از مرگ معاویه آگاه شوند، از امام حسین(علیه السلام) خواست بیعت کند. آن حضرت بیعت را به حضور در جمع مردم واگذارد. مروان گفت: عذر حسین را مپذیر و اگر وى‏بیعت نکرد گردن او را بزن. اینجا بود که امام حسین(علیه السلام)به ذکر فضایل اهل بیت پرداخت و یزید را مردى فاسق، شراب خوار و قاتل معرفى کرده، و جلسه را ترک کرد و آماده سفر به مکه شد.(27)

بدیهى است که این اخبار و گزارش‏ها، باید به گوش مردم مدینه رسیده باشد؛ به ویژه پس از حرکت امام به سوى مکه. اما متأسفانه از مردم مدینه هیچ عکس العملى گزارش نشده است. مردم مدینه پس از کشته شدن امام حسین(علیه السلام) و اسارت خانواده، او با بهت و تعجب این اخبار را شنیده و باور آن براى آنها مشکل بود. با این همه آنان کشته شدن امام حسین(علیه السلام) را دلیل کامل و کافى بر ناشایستگى یزید نگرفتند. از این روى‏عده اى براى آگاهى از وضعیت خلیفه در شام، به آن دیار سفر کردند. پس از این سفر بود که به فسق یزید مطمئن شدند و علیه وى قیام کردند.(28)

بنابراین مردم مدینه، پیش از شهادت امام حسین(علیه السلام) در خواب خرگوشى بسر مى‏بردند و به هیچ وجه سخنان امام حسین(علیه السلام) در بى‏لیاقتى یزید براى خلافت، و حرکت او به طرف مکه توجه نکردند. همین موجب شد که یاران احتمالى حضرت از مدینه، به جز اقوام و موالى وى، عده اندکى را تشکیل دهند. این در حالى است که یکى از بزرگان بصره که امام حسین(علیه السلام) به او نامه نوشت، در جمع قبایل بصره یزید را به خوبى معرفى کرد که فردى شراب‏خوار و سرآمد تبه‏کاران است که ادعاى خلافت بر مسلمین را بى‏رضایت آنان دارد.(29)

ب: مکه

امام حسین(علیه السلام) و عبدالله بن زبیر، هر دو به این نتیجه رسیده بودند که به مدینه امیدى نیست و این شهر جاى امنى نیست. از این رو به مکه رفتند. مکه حرم امن الهى بود و به صورت طبیعى خلیفه مسلمین باید بیش از همه حرمت این مکان را حفظ کند. امام حسین(علیه السلام) در گفت‏وگو با ابن عباس علت آمدن خود را به مکه، امن بودن آن بیت معرفى کرده بود.(30)

این شهر، از جهات دیگر نیز مهم بود. عده‏اى از صحابه در آنجا سکونت گزیده بودند. ایام حج و عمره، امکان ارتباط با مسلمانان دیگر شهرها میّسر مى‏شد و طبیعى است که عده زیادى از مخالفت امام با خلافت یزید آگاه مى‏شدند.

اینک به بیان یاران حضرت از منطقه حجاز مى‏پردازیم و آنان را به سه گروه تقسیم مى‏کنیم:

گروه اوّل

گروه اوّل از یاران امام حسین(علیه السلام) افرادى از خاندان بنى‏هاشم بودند که از مدینه با حضرت آمده، یا پس از دریافت نامه ایشان که به مدینه فرستاده بود، به حضرت ملحق شدند.(36) مرحوم سماوى نام هیجده تن از شهداى بنى‏هاشم را در نهضت حسینى آورده است. در مجموع شش تن از خاندان عقیل شهید شدند. دو تن از خاندان جعفر و سه تن از فرزندان امام مجتبى و پنچ تن از فرزندان على(ع) و دو تن از فرزندان امام حسین(علیه السلام).

گروه دوم

گروه دوم موالى و بردگانى بودند که در واقعه کربلا شهید شدند. اینان از ملیت‏هاى گوناگون بودند. ترک، فارس، آفریقایى و... در رویداد کربلا نام حدود 16 تن از موالى ذکر شده است که برخى شهید و برخى‏زنده ماندند. مولى گاهى به معناى برده و غلام است و گاهى نشانه وابستگى شخص غیر عرب به قبیله‏اى عربى است. شوذب مولى شاکر، یکى از شهداى کربلا، از دسته دوم بوده است.37

سه تن از غلامان همراه با کاروان حسینى نجات یافتند.

گروه سوم

آنچه ذکر شد، یاران حضرت از بنى‏هاشم و موالى آنها بود. اکنون باید دید چه کسانى غیر این‏ها، از منطقه حجاز، امام (علیه السلام) را یارى کردند.

متأسفانه پرونده مکه و مدینه در همگامى با قیام امام حسین(علیه السلام)، بسیار کوچک و در حد صفر است. در جمع یاران امام حسین(علیه السلام) تنها نام چهار تن را مى‏توان یافت که از مکه امام را همراهى کردند و چون محل سکونت آنها براى ما مشخص نیست و سه تن آنها انصارى هستند، حدس زده مى‏شود که آنان از محدوده حجاز به حضرت پیوسته اند.

1. عبد الرحمن بن عبد الربّ انصارى؛ وى از مکه امام حسین(علیه السلام) را همراهى کرد.

2. جنادة بن حارث انصارى؛ برابر نقل سماوى، وى از مکه با خانواده خود همراه امام آمد و پسرش عمرو نیز در کربلا شهید شد(38) در مناقب ابن شهر آشوب، نام وى جنادة بن حارث انصارى آمده.(39)

3. عمرو بن جنادة؛ عمرو را نوجوانى یازده ساله دانسته‏اند(40) که پس از کشته شدن پدرش، به جنگ برخاست.

4. عمار بن حسّان طائى؛ وى از مکه همراه امام حسین(علیه السلام) بود و پدرش در جنگ صفین در کنار على(علیه السلام) شمشیر زد و به شهادت رسید . بنابراین امام حسین(علیه السلام) نمى‏توانست، با تکیه بر چنین مردمى، نهضت خود را ادامه دهد.

یمن

یمن از حجاز و عراق فاصله داشت. اما اگر مردان مبارز در آنجا مى‏بودند، چهار ماه پس از حرکت امام(علیه السلام)، خود را به ایشان مى‏رساندند. در حالى که در تاریخ چنین گزارشى نیامده است، یمن منطقه اى بود که محمد بن حنفیه(41) و ابن عباس(42) آن جا را گزینه‏اى بهتر از عراق مى‏دانستند و مدعى بودند، طرفداران پدرش على(علیه السلام) در آنجا هستند. آنجا منطقه اى کوهستانى و مناسب براى استتار است. گویا اینان فراموش کرده بودند که امام حسین(علیه السلام) براى انجام رسالتى دست به اعتراض زده است و نمى‏تواند در برابر منکر و خلاف ساکت بماند. او باید در راه حفظ ارزش‏هاى اسلامى تلاش کند؛ گرچه منجر به شهادت وى گردد.

درست است که گروهى از مردم یمن به على(علیه السلام) علاقه‏مند بودند؛ اما نیروهاى مؤثر آنها به کوفه هجرت کردند. درباره یمن، دو گزارش وجود دارد که بدان اشاره مى‏شود:

1. در هنگام حرکت کاروان حسینى در منطقه تنعیم مکه، کاروانى از یمن، اموالى را براى یزید به شام مى‏برد. امام حسین(علیه السلام) اموال این کاروان را مصادره کرد و کرایه صاحبان شتر را که خواهان بازگشت بودند، داد و از بقیه خواست، در صورت تمایل حضرت را همراهى کنند. نوشته اند سه نفر از آنها به کربلا آمدند.(43)

2. طرماح بن عدى طائى، همراه گروهى از مردم کوفه، در عذیب الهجانات به سپاه امام حسین(علیه السلام) برخورد. وى قول داد که پس از رساندن اموال به یارى امام بیاید. طرماح وقتى به عراق بازگشت که امام را شهید کرده بودند.(44)

مردان جهنى در مسیر راه کربلا

پس از خروج امام حسین(علیه السلام) از مکه به مقصد کوفه، در مسیر راه، عده‏اى از اعراب که انتظار پیروزى و موفقیت حضرت را در کوفه داشتند، به کاروان آن حضرت پیوستند. از هر منزل که به منزل دیگر گام مى‏نهادند، بر جمعیت آنها افزوده مى‏شد. در مسیر گزارش‏هاى جدیدى از کوفه مى‏رسید. در منزل ثعلبه، خبر شهادت مسلم و هانى بن عروه را به امام دادند.(45) و یاران وى نیز مطلع شدند. در منزل بعد، یعنى زُباله، خبر شهادت فرستاده امام حسین(ع)، عبدالله بن یقطر آمد که در کوفه به شهادت رسیده است. در اینجا بود که امام حسین(علیه السلام) طى نامه‏اى که در جمع همراهان قرائت شد، فرمود: "اى مردم، شیعیان ما، ما را خوار کرده اند. مسلم و هانى و قیس بن مسهر و [ابن] یقطر، کشته شدند. پس هر کس از شما که تصمیم به بازگشت دارد، برگردد."(46)

دادن پیام به صورت نامه، شاید به دو علت بوده است:

1.جمعیت همراهان آن قدر زیاد بوده که با سخنرانى امکان رسیدن صداى حضرت به همه آنها نبوده است، از این روى امام نامه نوشتند.

2.حضرت نخواستند، عده‏اى که نمى‏خواستند پس از شنیدن این خبر باقى بمانند و به خاطر خجالت از حضرت ، تصمیم خود را بر انصراف به تأخیر بیندازند، زیرا در منزل قبلى که خبر شهادت مسلم و هانى را مخبران کوفه در جمع گفته بودند، چهره نگران آنها را دیده بود.

بلاذرى مى‏نویسد: پس از قرائت نامه، مردم مانند فرزندان سباء متفرق شدند و به راست و شمال رفتند، تا این که آنان باقى ماندند که از حجاز آمده بودند.(47)

مفید گوید: همه رفتند؛ جز آنان که با حضرت از مدینه آمده بودند و افراد اندکى که به آن حضرت پیوستند.(48)

طبرى و مفید مى‏نویسند: علت دادن این پیام این بود که مى‏دانست، اعرابى که در مسیر راه، از وى پیروى کردند، براى آن بوده که تصور مى‏کردند، او به شهرى مى‏رود که مردمش از او اطاعت مى‏کنند. پس کراهت داشت که آنان با او همراه شوند؛ جز این که بدانند، براى چه مى‏روند. او مى‏دانست اگر این نکته بیان شود، همراه او باقى نخواهد ماند، جز کسانى که خواهان مواسات و مرگ با او هستند.(49) جدایى گسترده یاران امام حسین(علیه السلام) در اینجا بوده است و آنچه درباره شب عاشورا نقل کرده‏اند، صحت ندارد، زیرا اصحاب آن حضرت اعلام وفادارى کردند.

در این میان، افرادى از قبیله جهینه که در مسیر راه ساکن بودند، دست از یارى حضرت نکشیدند و نام سه نفر جهنى در زمرّه شهداى کربلا ذکر شده است: 1. مجمع بن زیاد جهنى؛ 2. عبّادة بن مهاجر جهنى؛ 3.عقبة بن صلت جهنى.

بصره

بصره بخشى از سرزمین عراق بود که پس از کوفه، بیشترین یاران حضرت از آنجا بودند و شیخ مفید، از پیوستن مردم بصره به حضرت در مکه سخن گفته است.(50) بصره نیز گزینه مناسبى نبود، زیرا مردم بصره در جنگ جمل از مخالفان على(علیه السلام) حمایت کردند. سلیمان فرستاده امام، به دست عبیدالله، یک روز قبل از حرکتش از بصره به طرف کوفه، کشته شد.(51)

گروهى از مردم بصره در منزل زنى به نام ماریه، جمع شده و به مشورت درباره چگونگى کمک به امام حسین(ع) پرداختند.(52) و از جمع آنان، افرادى به امام پیوستند و در مجموع ده تن از ساکنان بصره، در کربلا شهید شدند. آخرین شهید بصره، هفهاف بن مهند راسبى بصرى بود. او وقتى به کربلا رسید که حضرت شهید شده بود و لشکر عبیدالله به خیمه‏ها یورش برده بودند. هفهاف به لشکر عمر سعد حمله کرد و عده‏اى از آنها را کشت، تا این که به شهادت رسید.(53)

کوفه

کوفه شهرى که زمانى مرکز خلافت على(علیه السلام) و امام مجتبى(علیه السلام) بود، در برابر نهضت امام حسین(علیه السلام)، دو مرحله کاملاً متفاوت را گذراند.

مرحله نخست: مردم کوفه پس از آگاهى از مخالفت امام حسین(علیه السلام) با یزید، حضرت را به شهر خود دعوت کردند و با نماینده ایشان، مسلم بن عقیل دست بیعت دادند. مسلم نیز مراتب وفادارى مردم کوفه را به اطلاع امام رساند و براساس این استقبال، امام به جانب کوفه حرکت کرد. عده‏اى از کوفیان در این مقطع، در مکه و مسیر راه تا کربلا، به امام پیوستند.

مرحله دوم: این مرحله پس از ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه آغاز مى‏شود. وى با چهره اى در نقاب، وارد شهر شد و با همکارى اشراف شهر، جوّ شدید خفقان را بر شهر حاکم ساخت.(54) با نفوذ غلام وى معقل به تشکیلات مسلم، جاى مخفى او شناسائى شد. عبیدالله، هانى را که میزبان مسلم بود، دستگیر کرد.(55) مسلم قیام خود را آغاز کرد؛ اما عبیدالله با همکارى اشراف کوفه، با به راه انداختن جنگ روانى که به زودى سپاه شام به کوفه مى‏رسد، مردم را از اطراف مسلم پراکنده کرد.(56) مسلم دستگیر و همراه هانى به شهادت رسید و سرهایشان براى یزید فرستاده شد. یزید دستور سخت گیرى بیشتر را صادر کرد و از حرکت امام حسین(علیه السلام) به سوى کوفه خبر داد.
گروهى از مردم بصره در منزل زنى به نام ماریه، جمع شده و به مشورت درباره چگونگى کمک به امام حسین(ع) پرداختند.(52) و از جمع آنان، افرادى به امام پیوستند و در مجموع ده تن از ساکنان بصره، در کربلا شهید شدند

از این پس ورود و خروج به کوفه، به شدت کنترل مى‏شد. براى جلوگیرى از ورود امام به کوفه حرّ بن یزید با هزار جنگجو اعزام شد.(57) ابن زیاد عمر سعد را براى این که اوضاع کوفه را به یزید گزارش داده بود،(58) به حکومت رى منصوب کرد و با توجه به این که پدر او فاتح عراق بود، او را همراه 4 هزار نفرى که تصمیم داشت به رى‏برود و مرز دیلم را آرام کند، به کربلا اعزام کرد.(59) عبیدالله شهر کوفه را براى جنگ با امام حسین(علیه السلام) بسیج کرد. تمام مردان بالغ را به جنگ اعزام کرد و مردى را که به خاطر دریافت ارث، در کوفه مانده بود، گردن زد.(60) مورخان نام یازده فرمانده را که با 26 هزار نیرو به کربلا اعزام شده‏اند، ذکر کرده‏اند.(61) افزون بر آن، گروهاى 200 تا 300 نفره به کربلا مى‏رفتند.(62) از این روى تعداد سپاهیان کوفى را بین 4 تا 60 هزار نفر ذکر کرده‏اند(63) که آمار دقیق آن را باید سى(64) تا سى و پنج هزار دانست.(65)

در چنین جو خفقانى که همه راه‏هاى منتهى به کوفه، کنترل مى‏شد، شمارى از کوفیان خود را به امام حسین(علیه السلام) رساندند. گروهى که امکان فرار از کوفه را نیافتند نیز همراه لشکر عمر سعد به کربلا رفته، آن گاه به امام پیوستند.

یاران امام از کوفه

بررسى یاران حضرت در کربلا نشان مى‏دهد که بیش از سه چهارم آنان از کوفه بودند؛ گروهى از کوفیان در مکه و برخى در مسیر راه مکه تا کربلا و عده اى در کربلا به امام پیوستند.

الف. همراهان از مکه

هشت نفر از کوفیان در مکه به امام پیوستند که عبارت است از. 1.عبد الرحمان بن عبد الله همدانى ارحبى. 2.سعید بن عبدالله حنفى. 3.عابس بن ابى شبیب شاکرى. 4.شوذب بن عبدالله شاکرى. 5.حجاج بن مسروق. 6.یزید بن مغفّل . 7.زاهر بن عمرو کندى مولى عمرو بن حَمِق. 8.بریر بن خضیر هَمْدانى مشرقى.

ب. در مسیر راه تا کربلا

پیوستگان به امام حسین(علیه السلام) از مردم کوفه در مسیر راه مکه تا کربلا 16 نفر بودند؛ مانند: زهیر بن قین ، سلیمان بن مضارب ، جندب بن حجیر کندى و ابو ثمامه عمرو بن عبدالله صائدى و عده‏اى دیگر.

ج. در کربلا تا شب عاشورا

27 تن از یاران کوفى امام حسین(علیه السلام)، در سرزمین کربلا به حضرت پیوستند؛ مانند حبیب بن مظاهر اسدى، مسلم بن عوسجه اسدى و...

د. شب و روز عاشورا

15 نفر در شب و روز عاشورا به امام پیوستند؛ مانند جوین بن مالک بن قیس، حرّ بن یزید ریاحى، ابو الحتوف همراه برادرش که در راه امام حسین(علیه السلام) شهید شدند.

برابر آنچه ذکر شد، 66 تن از مردم کوفه به امام پیوستند. افزون بر افرادى که در کوفه در قیام مسلم شهید شدند، مانند؛ هانى بن عروه، قیس بن مسّهر صیداوى ، عمارة بن صلخب ازدى و عبد الاعلى بن یزید کلبى علیمى. البته عبدالله بن یقطر در کوفه شهید شد؛ امّا ممکن است او را ساکن مدینه بدانیم.

نتیجه

از گزارشى که درباره یاران امام حسین(علیه السلام) ارائه شد، نتایج گوناگونى به دست مى‏آید:

1. از آنچه بیان شد، به خوبى استفاده مى‏شود که بیشترین یاران امام حسین(علیه السلام) و شهداى کربلا از کوفه بودند. 66 تن بیش از سه چهارم یاران حاضر در کربلا را تشکیل مى‏دهند؛ به جز بنى‏هاشم و موالى حضرت. ساکنان مکه و یمن در حد صفر قابل تصور است. یاران حضرت از مدینه نیز بسیار اندک و قابل تردید بودند و 9 تن از بصره بودند که یک نفر بعد از شهادت امام به کربلا رسید و شهید شد. بنابراین شهر کوفه، بهترین گزینه براى مبارزه علیه یزید بن معاویه بوده است؛ به ویژه که عده زیادى نامه نوشته و هیجده هزار نفر با نماینده حضرت، یعنى مسلم بن عقیل بیعت کردند.

2. همراه شدن هشت تن از کوفیان با امام حسین(علیه السلام) در مکه و نه تن از بصریان که عراقى محسوب مى‏شوند و پیوستن چهل و شش تن دیگر از مردم کوفه به امام حسین(علیه السلام) در مسیر راه و کربلا تا شب عاشورا، با آگاهى از شهادت مسلم و اوضاع کوفه، حکایت از وفادارى گروهى از مردم عراق به‏ویژه کوفیان دارد و نشانه آن است که اگر امام وارد کوفه مى‏شد، به سرعت مى‏توانست، اوضاع را دگرگون کند و اظهارات یاران امام به حضرت، پس از شهادت مسلم که موقعیت شما با مسلم متفاوت است، دور از حقیقت نبوده است.

3. آنچه گزینه کوفه و امکان موفقیت امام حسین(علیه السلام) را در صورت ورود به کوفه تقویت مى‏کند، سرعت عمل شتاب زده ابن زیاد است که مانع ورود امام حسین(علیه السلام) به کوفه شد و درگیرى و جنگ را در ماه محرم که در جاهلیت هم مورد احترام بوده، آغاز کرد.آمدن افرادى مانند طرماح بن عدى طائى و یزید بن مسعود بصرى براى یارى امام حسین، از جو عمومى جامعه حکایت دارد.

4. بسیج گسترده مردم کوفه توسط ابن زیاد و کنترل شدید شهر، موجب شد که گروهى از طرفداران امام حسین(علیه السلام) براى پیوستن به حضرت به ناچار با نیروهاى اعزامى از کوفه همراه شده و در کربلا خود را از یاران حضرت قرار دهند و در یارى ایشان بکوشند. این کار با توجه به انبوهى سپاه عمر سعد و با آگاهى از اوضاع کوفه، نشانه اخلاص و روحیه ایثارگرى آنان در راه حق است.

5. پیوستن عده‏اى قابل توجه از سپاه عمر سعد به سپاه امام حسین(علیه السلام)، از کسانى که واقعاً براى جنگ و درگیرى با امام حسین(علیه السلام) آمده بودند، حکایت از فطرت پاک آنها و تأثیر گذارى عملکرد امام حسین(علیه السلام) بر نیروهاى دشمن است.

6. عده اندکى از یاران و همراهان، امام(علیه السلام) را رها کرده و عافیت را پذیرفتند. گروهى از عرب‏ها که در مسیر راه مکه به کوفه به طمع مال و ثروت به حضرت پیوسته بودند و افرادى مانند ضحاک بن عبدالله مشرقى که با شرایطى ویژه، در زمره یاران حضرت قرار گرفت و سپس جدا شد. شخصیتى که جدا شد، فرّاس بن جعدة بن هبیره بود که ترس و وحشت او را دچار تزلزل کرد.

نتیجه‏گیرى از آنچه ذکر شد، به گونه‏اى دیگر نیز قابل ارائه است.

1. در کربلا زن شهیده بوده به نام ام وهب، بچه و طفل شیر خوار شهید بوده به نام على اصغر، کودکان و نوجوانان نابالغ شهید بودند به نام عبدالله بن حسن که حدود یازده سال سن داشته، قاسم سیزده ساله بوده، عمرو بن جناده بنا به نقلى یازده ساله بوده است. جوانانى مانند على اکبر و براداران عباس و فرزندان عقیل و مسلم و پیرمرد مسنى مانند: انس بن کاهل اسدى. و افراد جانباز، مانند مسلم بن کثیر ازدى.

2. جز خاندان امام حسین(علیه السلام) و بنى‏هاشم که با اعضاى خانواده شرکت کرده بودند، حداقل سه خانواده دیگر نیز حضور داشتند. مسلم بن عوسجه که با خانواده خود آمده بود، عبدالله بن عمیر کلبى که با همسر خود آمده بود، جناده که برابر نقلى با همسر و فرزند خود آمده بود. خانواده‏هاى اسیر کوفى در کوفه باقى مانده و آنان را به شام نفرستادند.

3. از جهت خویشاوندى شهداى کربلا نیز قابل توجه و دقت هستند.