ابداع «تقیه» در برابر قیام زیدیه

گذری کوتاه بر زندگی پیشوای پنجم شیعیان

سال تولد آن جناب را بين سالهاي 56-58 هجري دانسته اند و رحلت ايشان بين سال هاي 114- 118 دانسته شده است .

حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) بشارت امامت ایشان را به جابر ابن عبدالله انصاری داده بود که این حدیث چون از سوی جابر روایت شده به حدبث جابر معروف است.

محمد بن مسلم می گوید : در کنار جابر بن عبدالله نشسته بودیم که امام سجاد علیه السلام همراه با فرزند خردسالش , محمد وارد شد. امام سجاد علیه السلام به فرزندش فرمود:سر عمویت را ببوس. محمد به طرف جابر آمد و سر او را بوسید.جابر که در آن ایام بینایی خود را از دست داده بودپرسید : این کودک کیست؟ امام سجاد علیه السلام فرمودند: فرزندم محمد است. جابر محمد را در آغوش کشید و گفت : ای محمد! رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به تو سلام می رساند. حاضران به جابر گفتند: این سخن را بر چه اساس می گویی؟ جابر گفت: در خانه رسول خدا بودم که او حسین(علیه السلام) را سرگرم می نمود . در آن هنگام رو به من کرد و گفت: ای جابر! فرزندم حسین , دارای فرزندی خواهد شد که نامش علی است ... و علی نیز دارای فرزندی می شود که نامش محمد است. اگر او را ملاقات کردی , سلام مرا به او برسانو بدان که پس از ملاقات وی , تو به پایان زندگی نزدیک شده ای. محمد بن مسلم می گوید : سخن جابر تحقق یافت و او پس از مدت کوتاه بدرود حیات گفت .

- اختلافات فقهي گروه هاي اسلامي و مواضع امام (علیه السلام)

سالهاي 114 – 94 زمان پيدايش مشربهاي فقهي و نقل حديث- با توجه به اينكه اجازه كتابت حديث توسط عمر بن عبد العزيز داده شد- مي باشد .تلاش فقهي اهل سنت اوج گرفت و امام نيز به ناچار مي بايست براي پويايي فقه اهل بيت و شناساندن آن با جامعه كوشش كند بنابراين تدوين فرهنگي جنبش شيعه در اين دوران سرعت گرفت.

این در حالی بود که پس از رحلت پيامبر(ص) و توجه خلفاء به فتوحات نظامي عقب ماندگي فكري مردم به اوج رسيد و از بعد فرهنگي و آشنايي با احكام و علوم دين جامعه در نهايت ضعف قرارداشت. امام(علیه السلام) به صراحت مردم و عالمان را به فراگيري علوم دين از طريق اهل بيت دعوت مي كرد. علماء نزد آن جناب حاضر مي شدند و امام نظرات فقهي آنها را نقد مي كرد و بسياري از احكام غلط و انحرافي را اصلاح مي نمود.

- مبارزه با اسرائيلات و گروه های منحرف

تعداد زيادي از يهود تازه مسلمان، با ظاهراسلامی به دليل صبغه فرهنگي قبلي و آگاهي نسبی نسبت به اعراب به علم و دانش؛مرجعيت علمي مردم ساده را در دست گرفته و احاديثي جعلي و برداشت شخصی كه رنگ و بوی يهودي داشت در جامعه مي پراكندند كه به «اسرائيلات»معروف شد.

تكذيب احاديث دروغين يهود و مبارزه با آن يكي از روش هاي ائمه از جمله امام باقر (علیه السلام) بود. امام در برابر گروهای فکری جامعه نیز ساکت نبود و انحرافات آنان را گوشزد میکردبه عنوان مثال، در برابر « مُرجعه » كه ايمان را صرفا يك اعتقاد دانسته و براي اعمال نيك اهميتي قابل نبودند موضع گيري نمود . و نظر تنگي و سختگيري خوارج را در امور دين ، مورد نكوهش قرار ميداد.

امام در رد نظریه جبر مطلق و اختیار مطلق که در آن زمان عمدتا توسط حکومت تبلیغ میشد، فرمودند :لطف و رحمت الهی به خلق , بیش از آن است که آنان را به انجام گناهان مجبور سازد , و سپس ایشان را به خاطر کارهایی که به اجبار انجام داده اند عذاب کند ! از سوی دیگر خداوند قاهرتر و نیرومند تر از آن است که چیزی را اراده کند و تحقق نیاید.از آن حضرت سوال شد که مگر میان جبر و اختیار , جایگاه سومی وجود دارد ؟ امام فرمود: آری میان جبر و اختیار مجالسی گسترده تر از فضای آسمانها و زمین هست.راوی حدیث همانند این بیا ن را به امام صادق علیه السلام نیز نسبت داده است. امام با انكه در مدينه مي زيست اما مورد توجه اهل عراق بود مردم هر ساله در موسم حج به خدمت ایشان مي رسيدند و اين تماسها كما بيش ادامه داشت .

مسئله افزايش کمی و کیفی غُلات و تبليغات آنها در زمان امام(علیه السلام) ادامه داشت . آنها شناخت امام (علیه السلام) را كافي دانسته و عمل وبه وظایف و فرائض دین را لازم نمی دانستند. امری که امام(علیه السلام) به شدت با آن مخالفت مینمودوبرخورد مي كرد

- ميراث فرهنگي امام باقر(علیه السلام)

توجه به اخلاقيات و مخالفت با مقدس نمایی و توصيه به استفاده متناسب از نعمات الهي و تلاش براي معاش هم سو با معاد از جمله تلاش امام در گسترش فقه راستين ديني بود.

در واقع ميراث فقهي پيامبر(صلی الله علیه و آله) از طريق اهل بيت اشاعه مي يافت و علمای اهل سنت نيز ازآن استفاده مي كردند . تلاش امام باقر(علیه السلام) و ميراثي كه بر جاي گذاشت سبب حفط تشيع از تحريفات حديثي شد؛ چرا كه بر خلاف عامه مسلمانان كه از طرف عمر از کتابت حدیث نهي شده بودند، امام علي (علیه السلام) احادیث نبوی(صلی الله علیه و آله)را می نوشت و آن نوشته ها در بين ائمه وجود داشت و امامان بعدی در نشر دین اسلام از احادیث ناب نبوی بهره می بردند.

- امام(علیه السلام) و مسايل سياسي

با توجه به عدم جدایی دیانت از سیاست، همه رفتارهای امام را می توان در راستای سیاست صحیح نبوی تفسیر کرد . اما در برخورد با گروههای صرفا سیاسی نیز امام(علیه السلام) بسیار فعال بود.

شيعه پس از امام سجاد دو شاخه شد و شاخه انقلابي آن به « زيديه » معروف شد كه امام را كسي مي دانستند كه قيام كند . شاید یکی از دلایل این کار رعايت «تقيه» از سوي امام (علیه السلام) وسنجیدن همه جوانب در تصمیمات سیاسی بود؛ امری که برای ظاهر بینان قابل فهم عمیق نبود. 

از سوی دیگر انتظار برخي شيعيان براي قيام امام باعث شد كه بخشی از شيعه به «زید» فرزند دیگر امام سجاد (علیه السلام)گرايش پيدا كند زیرا او عملا علیه حکومت جور قیام کرد . ازین رو، زمينه براي ايجاد جنبش زيديه فراهم شد.

اگرچه کناره گیری امام (علیه السلام) از این قیام یا عدم اقدام مشابه، بيشتر به اين دليل بود كه امام اعتقادي به صداقت و پایمردی اهل عراق نداشت برغم اينكه تعداد آنها در عراق كم نبود اما اتكاء به آنها براي يك قيام، با توجه به جریان صفین ،صلح اجباری امام حسن (علیه السلام)و واقعه کربلا -که همه ناشی از سستی مردم عراق بود- نمي توانست مورد قبول امام باشد.

قيام جناب زيد نتيجه مطلوبي نداشت. حتی باعث شد كه پیروان او از بعد علمي و فقهي هيچگاه به پاي شيعه امامي نرسند . اما امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) يك مكتب فراگير و منسجم را پايه گذاري كردند و در زمينه مقابله با حكومت هم مبارزه فرهنگي و مبارزه منفي را سرلوحه كار خودقرار دادند و شيعيان را از هر گونه همكاري با دستگاه حاكم منع مي كردند مگر در موارد استثنايي ، در حالي كه «تقيه» يكي از اصولي ترين مواضع ائمه در زمان حكومت حاكمان جور بود.

اما براي همه مردم روشن بود كه امامان شيعه امامت را حق منحصر به فرد خود مي دانند و بر بطلان كار خلافت و عدم مشروعيت آنها تاكيد دارند .در دوران اموي فشار هاي فراواني به اهل بيت وارد شد تا شايد ريشه قيام زيدين علي بن حسین(علیه السلام) همين فشار هاي طاقت فرسای حکومت باشد .

خلفای معاصر با دوران قبل و بعد از امامت امام باقر علیه السلام

خلفای معاصر آن حضرت تا قبل از امامت وی عبارتند از :معاویه بن ابی سفیان ,(چون امام باقر در واقعه کربلا 4ساله بود و معاویه جند ماه بود که به درک رفته بود) یزید بن معاویه , معاویه بن یزید , مروان بن حکم , عبدالملک بن مروان .در مورد دو خلیفه اول اطلاعات بسیاری در مورد ظلم و جورشان موجود است .

معاویه بن یزید که هنگام مرگ پدر 22 سال داشت , تن به حکومت نداد و اصولا با روش پدر و جدش مخالف بود و اشتیاقی به حکمرانی و فرمانروایی نداشت و پس از مدتی اندک بدرود حیات گفت و به قولی توسط خود بنی امیه مسموم شد.

با مرگ معاویه بن یزید حکومت بنی امیه به مروان منتقل شد. مروان بن حکم هر چند خود بیش از چند ماه بر مسند حکومت تکیه نزد ولی حکومت مروانیان را بنیاد نهاد. توجه به این نکته , قابل اهمیت است که مروان کسی است که همراه پدرش مورد خشم پیامبر قرار گرفت و از مدینه به طائف تبعید شد. مروان در زمینه خلافت به ناحق عثمان به علت رابطه خویشاوندی با وی به مدینه بازگشت ودر واقع رییس دفتر خلیفه سوم بود ودر تبعید جناب ابوذرنقش اساسی داشت.

مروان به حیف و میل بیت المال پرداخت و در جنگ جمل علیه علی علیه السلام شرکت داشت وی به بیماری طاعون مرد؛ و به رسم معاویه پسرش عبدالملک را ولیعهد خود ساخت .

عبدالملک تا قبل از رسیدن به خلافت , خود را فردی قرآن دوست می نمایاند ولی بعد از خلافت شراب می نوشید و به نوشیدن شراب اقرار می نمود. زمانی که به حکومت رسید , قرآن را کنار نهاد و گفت : این آخرین دیدار من با تو است!

پس از مرگ عبدالملک فرزندش ولید به خلافت چنگ زد . او که در دستگاه شاهی پدرش یا عیش و نوش بزرگ شده بود جوانی فاقد ادب می نمود و روایتگران تاریخ وی را فردی جبار و ظالم دانسته اند. در فاصله بیست سالی که حجاج ابن یوسف سردار او بود , کسانی که با شکنجه های او کشته شده اند – بجز آنان که در میدانهای جنگ کشته شده اند – صد و بیست هزار نفر گزارش شده اند.

امام سجاد علیه السلام در همین ایام به شهادت رسید و علت وفات آن حضرت سمی بود که بوسیله ولید و به تدبیر و اشاره او وارد بدن حضرت زین العابدین شد. ولید در سن 43 سالگی بعد از حدود 10 سال فروانروایی مُرد.

حکام معاصر با دوران امامت امام باقر به ترتیب عبارتند از:

سلیمان بن عبدالملک , عمر بن عبدالعزیز , یزید بن عبد الملک و هشام بن عبدالملک.

در زمان سلیمان بن عبدالملک تجمل به گونه ای گسترده تر به دربار راه یافت . وی در پرخوری و شکمبارگی کم نظیر بود .. امام باقر علیه السلام وی را فردی جبار و زورگو می دانست.

اما پس از مرگ اوعمر بن عبد العزیز به قدرت رسیدوی در میان خلفای اموی , خط مشیها و سیاستهای ویژه ای داشت که او را از دیگران ممتاز می ساخت. آن گونه که دیگران خودسر و مستبد و دشمن آل الله بودند , نبود و گامهایی مثبت در کاستن از فشار های سیاسی _ اجتماعی نسبت به شیعه و آل علی علیه السلام برداشت.او چند بار مورد نصیحت اما باقر قرار گرفت که در شیوه حکومتی او بسیار موثر بود. اوظاهرا برای اولین بار پس ار غصب فدک دستور داد و فدک را به اولاد حضرت فاطمه(س) باز گردانید.

عمر بن عبدالعزیز رسم دشنام به علی بن ابی طالب علیه السلام را برانداخت و در این زمینه گام های مثبتی برداشت. لازم به ذکر است که بنی امیه از روش عمر اصلا راضی نبودند دوران حکومت عمر بن عبد العزیز با مرگ مشکوک وی در سال 101 هجری به پایان رسید .برخی مرگ اورا در نتیجه توطئه سران بنی امیه دانسته اند.

با در گذشت او، یزید بن عبدالملک به قدرت رسید و شیوه گذشتگان را در پیش گرفت. داستان دلباختگی این جوان بی کفایت و خوشگذران به معشوقه اش مایه خفت نظام حکومت بنی امیه است. او پس از مرگ معشوقه اش , بدن وی را چندان نگاه داشت که بوی گند و تعفن از آن ظاهر شد و پس از دفن او با فاصله کوتاهی مرگ یزید بن عبدالملک فرا رسید.

با مرگ یزید بن عبدالملک , برادرش هشام به سلطنت رسید . فرمانروایی او 19 سال و 7 ماه به طول انجامید . طولانی بودن مدت حکومت هشام می تواند ترسیم کننده دوران استبداد و ژرفای فجایعی باشد که در این دوره بوسیله او و همدستانش صورت گرفته است.

بررسی زندگی امام محمد باقر علیه السلام نشان می دهد که این دوران سخت ترین دوران زندگی ایشان بوده است . شهادت زید بن علی بن حسین علیه السلام در این دوران صورت گرفته جنازه زید تا مدتها بر دار بود و کسی جرات کفن و دفن اورا نداشت. شهادت امام باقر علیه السلام در این دوره رخ داد و به دستور هشام و بوسیله یکی از دشمنان ایشان صورت گرفت.