راه‌کارهای رفتاری تربیت اخلاقی در کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام)

یکی از نیازهای جامعه انسانی، داشتن اخلاق فاضله است، ولی می‌بینیم که به دلایل مختلف، جامعه هر روز از ارزش‌های اخلاقی دور و این امر باعث سرگردانی و ناراحتی‌های روحی و روانی جوانان و نوجوانان می‌شود. برای نجات بشر از این سرگردانی تنها راه رجوع به تعلیمات اهل‌بیت (ع) و عمل به آن‌هاست.

می‌دانیم گفتار و کردار مولای متقیان علی(ع)برای انسان‌ها نمونه‌ای کامل و عملی است. با تأمل در کلام آن‌حضرت، راه‌کارهای فراوانی به‌دست می‌آید که همه آن‌ها در مسیر تربیت اخلاقی افراد بسیار مهم و سرنوشت‌ساز است.در بخش اول به دو راه‌کار 1. زمینه‌سازی 2. الگودهی اشاره شد. در این بخش نیز به بقیه این راه‌کارها می‌پردازیم.

تمرین و عادت دادن

یکی از روش‌هایی که در پرورش فضایل اخلاقی و زدودن رذایل بسیار مهم و تأثیر‌گذار است، تمرین و تکرار است. آیت‌الله ابراهیم امینی نقلی دارند بر این مضمون که انسان معتاد با عمل مزبور انس و الفت خاصی پیدا می‌کند و طبعا تمایل دارد آن را ادامه دهد. ممکن است انجام عملی برای انسان در آغاز دشوار و حتی ناگوار باشد، ولی بعد از تکرار و حصول اعتیاد، همان عمل آسان و گوارا می‌گردد، به گونه‌ای که گویا از طبیعت صادر می‌شود و یک فعل طبیعی است.1واژه عادت به‌معنی بازگشت است. تکرار یک کار و حالت انفعالى تا این‌که انجام آن فعل و انفعال بر انسان آسان مى‏شود و مثل طبیعت و سرشت در‌مى‏آید.2

اهمیت عادت

بیش‌ترین کارهای زندگی انسان براساس عادت انجام می‌گیرد. یک روز از لحظه بیداری تا دوباره خوابیدن را اگر در نظر بگیرید مشاهده خواهید کرد که اکثر کارها براساس عادت پیش می‌رود. امام علی(ع)عادت را طبع دوم انسان قرار داده است؛ یعنى کارى را که آدمى مکرّر کرد و به‌آن عادت کرد، چنان راغب به‌آن مى‏شود که گویا در او طبعى به‌هم رسیده، غیر‌طبعى که بر آن خلق شده است؛ آن طبع دوم او را به ‌آن کار وا‌مى‏دارد، چنان‌که طبع‌هاى خلقى منشأ کارها می‌شوند و مراد به «طبع» خو و خصلت است، پس آدمى باید به‌قدر مقدور به‌کارهاى خیر عادت کند که دیگر بالطّبع مایل به آن‌ها شود و ترک نکند و هم‌چنین اجتناب کند از عادت به‌کار بد که بعد از عادت‌، ترک آن بر او بسیار دشوار شود.3

این فرمایش حضرت را می‌توان ناظر بر دو موضوع دانست:

اولا: عادت جزئی از طبیعت انسان محسوب می‌شود و بنابراین عادت خوب و پسندیده معرف و بیان‌گر بخشی از طبیعت و هویت انسان است و اگر انسان بخواهد به خلق نیکو شناخته شود، باید بهترین خُلق را انتخاب کند و سعی کند که آن را عادت خود قرار دهد.

امام علی(ع)می‌فرماید: «تخیّر لنفسک من کلّ خلق أحسنه، فانّ الخیر عادة؛ براى خود از هر خصلتى بهترینش را انتخاب کن که خیر و خوبى عادت است؛ یعنى بهتر آن است که به صورت عادت در‌آید.»4

ثانیا: از آن‌جا که طبیعت انسان به آسانی قابل تغییر نیست، تغییر عادت هم کاری مشکل و سخت است؛ بنابراین به‌علت اصل تقدم پیش‌گیری بر درمان، باید در ابتدا سعی کنیم که عادات نامطلوب تشکیل نگردد و در غیر این صورت؛ یعنی اگر عادات نامطلوب شکل بگیرد، باید بر آن غلبه پیدا کرد. به‌همین دلیل امام علی(ع)غلبه کردن بر عادات را یک فضیلت، بلکه بالاترین عبادت می‌داند. «الفضیلة غلبة العادة» «افضل العبادة غلبة العادة؛ فضیلت و برترى به غالب آمدن بر عادت است. برترین عبادت‌ها غالب آمدن بر عادت است.»5 زیرا عادت وجود انسان را اشغال می‌کند و از کمال باز‌می‌دارد.6

نقش عادت در تربیت اخلاقی

اسلام بر ایجاد عادات پسندیده تأکید بسیار دارد؛ به‌ویژه آراستن وجود انسان با فضایل اخلاقی و عادت دادن نفس به این صفات. هم‌چنین عادت ترک و زدودن رذایل اخلاقی در کلام امام علی(ع)بسیار مورد تأکید قرارگرفته است.

1. ایجاد عادات مطلوب با افعال عبادی

امام(ع)چگونگی ایجاد عادات مطلوب با افعال عبادی را در گفتار خود به‌خوبی تبیین کرده است. در ذیل نمونه‌هایی از آن‌ها را ذکر می‌کنیم. آن‌حضرت عادت پرداخت زکات و اقامه نماز را عامل نزدیک شدن به خدای متعال معرفی کرده است. می‌فرماید: «ثمّ أنّ الزّکاة جعلت مع الصّلاة قربانا لأهل الإسلام، فمن أعطاها طیّب النّفس بها، فإنّها تجعل له کفّارة، و من النّار حجازا و وقایة؛ همانا پرداخت زکات و اقامه نماز، عامل نزدیک شدن مسلمانان به خداست، پس آن کس که زکات را با رضایت‌خاطر بپردازد، کفّاره گناهان او مى‏شود و باز‌دارنده و نگهدارنده انسان از آتش جهنّم است.»7

پرداخت زکات یک نوع تمرین عملی برای دوری جستن از بخل و پلیدی‌های است. این تمرین باعث می‌شود که انسان در دنیا و آخرت از جای‌گاه مطلوبی برخور‌دار شود. در دنیا عزت و سربلندی و در قیامت بهشت جاویدان نصیبش خواهد شد. هم‌چنین امام علی(ع)در فلسفه عبادات اسلامی می‌فرماید: خداوند بندگانش را، با نماز و زکات و تلاش در روزه‏دارى، حفظ کرده است، تا اعضا و جوارح‌شان آرام و دیدگان‌شان خاشع و جان و روان‌شان فروتن و دل‏های‌شان متواضع باشد و کبر و خودپسندى از آنان رخت بربندد، چرا‌که در سجده، بهترین جاى صورت را به خاک مالیدن، فروتنى آورد و گذاردن اعضای پر‌ارزش بدن بر زمین، اظهار کوچکى کردن است.

روزه گرفتن و چسبیدن شکم به پشت، عامل فروتنى است و پرداخت زکات، براى مصرف شدن میوه‏جات زمین و غیر آن، در جهت نیازمندی‌هاى فقرا و مستمندان است. به آثار عبادات بنگرید که چگونه شاخه‏هاى درخت تکبّر را درهم مى‏شکند و از روییدن کبر و خودپرستى جلوگیرى مى‏کند.8 نماز و روزه و سجده بر زمین باعث می‌شود که انسان عادت تواضع و فروتنی و آرامش جوارح را در خود ایجاد و هم‌چنین تکبر و خودپسندی را از خود دور کند.

2. ایجاد عادات مطلوب در نفس

امام علی(ع)تأکید فرموده‌اند که همواره در انجام کار نیک نفس خود را عادت دهید تا آخرت‌تان آباد شود و به پاداش خوبی هم دست پیدا کنید. آن‌حضرت می‌فرماید: «عوّد نفسک فعل المکارم و تحمّل اعباء المغارم، تشرف نفسک و تعمر آخرتک و یکثر حامدک؛ عادت بده نفس خود را به انجام کارهاى نیک و بر عهده گرفتن تاوان‌ها و قرض‌هاى مردم، تا این‌که نفس تو شریف و آخرتت آباد گردد و ستایش‌کنندگان (و دعاگویان) تو بسیار شود.9

در این حدیث امام(ع)آبادانی آخرت و شرافت نفس و بسیار شدن ستایش‌کنندگان را مرهون عادت در انجام اعمال مذکور می‌داند؛ یعنی آخرت انسان وقتی آباد خواهد شد که او در دنیا نفس خود را به انجام کارهای نیک عادت داده باشد. بر هر چیز که انسان به آن خو می‌گیرد، نتایجی مترتب است، امام(ع)عادات مطلوب برای نفس و اعضا و جوارح آدمی را، تعریف و ارائه فرموده است تا باعث تکامل روح انسان شود. 10

3. ایجاد عادات مطلوب در اعضا و جوارح

امام علی(ع)و برای عادت هر عضو انسان تأثیر و نتایجی را بیان فرموده‌اند. برای نمونه آن‌حضرت درباره عادت زبان‌ متذکر می‌شوند که آدمی باید زبان را به حسن کلام، نرم گفتن و سلام کردن عادت دهد؛ زیرا این امر موجب خواهد شد که دوستان او زیاد و دشمنان او کم شود و او را در مقابل ملامت دیگران ایمن می‌کند. نیز می‌فرمایند: «عوّد لسانک حسن الکلام تأمن الملام. عوّد لسانک لین الکلام وبذل السّلام، یکثر محبّوک و یقلّ مبغضوک»11 وقتی انسان به زبان خود عادت دهد که در سلام سبقت بگیرد و زبان خود را نرم کند، این نرمی کلام و سبقت در سلام، خود اخلاقی است نیکو و باعث تکریم و عزت دیگران است. این عزت و تکریم مرهون عادت است.

و هم‌چنین امام علی(ع)می‌فرمایند: «عوّد اذنک حسن الاستماع و لا تصغ الى ما لا یزید فى صلاحک استماعه فانّ ذلک یصدئ القلوب و یوجب المذامّ؛ گوش خود را عادت بده به نیکو شنیدن و گوش مده به چیزى که شنیدن آن بر اصلاح تو نیفزاید که به راستى شنیدن آن دل‌ها را زنگار دهد و سبب نکوهش‌ها گردد»12 انسان باید به گوش عادت دهد که غیر از چیزی که به نفع اوست، نشنود؛ زیرا گوش کردن به حرف‌های غیر‌مفید موجب می‌شود که دل انسان سیاه گردد. به‌تعبیر دیگر شاید منظور امام از این حدیث این باشد که آن‌دسته حرف‌هایی را که برای هدایت‌تان مفید است، گوش دهید.

پی‌نوشت‌:

1. امینی ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت(2)، ص88، ناشر: انتشارات انجمن اولیاء مربیان تهران، تاریخ نشر: 1372ش ، نوبت چاپ: اول.

2. راغب اصفهانی، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، (از دکتر سیدغلام‌رضا خسروی‌حسینی)، ج2، ص667.

3. «العادة طبع ثان» خوانسارى‏، جمال‌الدین محمد، شرح‏ غررالحکم ‏و دررالکلم، ج1، ص185، حدیث702.

4. تمیمى‌آمدى، عبدالواحد، غررالحکم‏ و دررالکلم، مترجم: سیدهاشم ‏رسولى‏محلاتى، ج1، ص332، حدیث 62495.

5. همان، ج2، ص220، حدیث 17324 - 47327.

6. صادق‌زاده قمصری، علی‌رضا و حاجی ده‌آبادی، محمد‌علی، تربیت اسلامی (مقالات برگزیده همایش تربیت در سیره وکلام امام علی، ص344.

7. سید‌رضی، نهج‌البلاغه، مترجم: محمد دشتی، ص420، خطبه199.

8. «وَ عَنْ ذَلِکَ مَا حَرَسَ اللَّهُ عِبَادَهُ الْمُؤْمِنِینَ  بِالصَّلَوَاتِ وَ الزَّکَوَاتِ وَ مُجَاهَدَةِ الصِّیَامِ فِی الْأَیَّامِ الْمَفْرُوضَاتِ تَسْکِیناً لِأَطْرَافِهِمْ وَ تَخْشِیعاً لِأَبْصَارِهِمْ وَ تَذْلِیلًا لِنُفُوسِهِمْ وَ تَخْفِیضاً لِقُلُوبِهِمْ وَ إِذْهَاباً لِلْخُیَلَاءِ عَنْهُمْ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنْ تَعْفِیرِ عِتَاقِ الْوُجُوهِ بِالتُّرَابِ تَوَاضُعاً وَ الْتِصَاقِ کَرَائِمِ الْجَوَارِحِ بِالْأَرْضِ تَصَاغُراً وَ لُحُوقِ الْبُطُونِ بِالْمُتُونِ مِنَ الصِّیَامِ تَذَلُّلًا مَعَ مَا فِی الزَّکَاةِ مِنْ صَرْفِ ثَمَرَاتِ الْأَرْضِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ إِلَى أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ الْفَقْرِ انْظُرُوا إِلَى مَا فِی هَذِهِ الْأَفْعَال مِنْ قَمْعِ نَوَاجِمِ الْفَخْرِ وَ قَدْعِ طَوَالِعِ الْکِبْر» همان، خطبه 192.

9. تمیمى آمدى، عبد‌الواحد، غررالحکم ‏و دررالکلم، مترجم: سیدهاشم‏ رسولى‏محلاتى، ج2، ص373، حدیث8736‌8.

10. صادق‌زاده قمصری، علی‌رضا و حاجی ده‌آبادی، محمد‌علی، تربیت اسلامی (مقالات برگزیده همایش تربیت درسیره وکلام امام علی)، ص345.

11. تمیمى آمدى، عبد‌الواحد، غررالحکم‏ و دررالکلم، مترجم: سیدهاشم ‏رسولى‏محلاتى، ج2، ص344، حدیث 8455 106، 8454 105 

12. همان ، ج1، ص543، حدیث4231‌10.

محمدعلی ذاکری/ کارشناسی‌ارشد علوم حدیث

منبع: ماهنامه آفاق مهر شماره 51