سیر علمی در نظام آموزشی حوزه علمیه از طلبگی تا مرجعیت

 

به گزارش «شیعه نیوز»، داوطلب، پس از پذیرش در آزمون ورودی حوزه علمیه و سپس مصاحبه علمی وارد حوزه علمیه می‌شود.

نظام آموزشی حوزه‌های علمیه به چهار سطح تقسیم شده است. (سطح اول تا سطح چهارم) و طلبه علوم دینی پس از ورود به حوزه، در ابتدا وارد پایه اول تحصیلی شده و پس از موفقیت در آن وارد پایه دوم و به همین ترتیب تا پایه دهم ادامه تحصیل می دهد و پس از کسب موفقیت در پایه‌های دهگانه که اصطلاحاً به آن «مقطع سطح یک تا سه» گفته می‌شود وارد «مقطع خارج (سطح چهار)» می‌شود.

سطح اول حوزه:

سطح اول حوزه، دروس مقدماتی است که به طور عادی، شش سال (از پایه اول تا پایه ششم) به طول می‌انجامد.

طلبه در این شش سال علوم ادبیات عرب ( صرف و نحو، معانی، بیان و بدیع ) منطق، عقاید، تجوید، اصول فقه، فقه، تفسیر قرآن، اخلاق، تاریخ اسلام و علوم حدیث را فرا می‌گیرد.

دروس پایه اول: صرف ساده، نحو مقدماتی، عوامل، هدایه، صمدیه، منطق 1 یا آشنایی با منطق شهید مطهری، آموزش فقه نوشته محمد حسین فلاح زاده، ترجمه آداب المتعلمین، کتاب اصول اعتقادات، کتاب روانخوانی و تجوید قرآن، حفظ نیمه دوم جزء 30 قرآن و فرازهایی از زندگانی پیامبر اسلام نوشته آیت الله سبحانی

دروس پایه دوم: البهجة المرضیه (سیوطی) یا شرح ابن عقیل، المنطق علامه مظفر، شیعه در اسلام نوشته علامه طباطبایی، کتاب المراد من منیه المرید و برگزیده تفسیر نمونه جلد1

دروس پایه سوم: مغنی الادیب، مختصر المعانی یا جواهر البلاغه، آموزش عقاید نوشته آیت الله مصباح یزدی، تجزیه و ترکیب نیمه اول جزء 29 قرآن، سیره پیشوایان نوشته استاد پیشوایی و برگزیده تفسیر نمونه جلد2

دروس پایه چهارم: اصول شهید مطهری، الموجز نوشته آیت الله سبحانی، شرح لمعه شهید ثانی از اول کتاب تا کتاب المتاجر، بدایة المعارف نوشته آیت الله خرازی جلد اول، نامه 31 نهج البلاغه و برگزیده تفسیر نمونه جلد3

دروس پایه پنجم: اصول فقه علامه مظفر جلد اول، شرح لمعه از ابتدا متاجر تا پایان کتاب نکاح، بدایه المعارف جلد دوم، نهج البلاغه خطبه همام و برگزیده تفسیر نمونه جلد4

دروس پایه ششم: اصول الفقه علامه مظفر جلد دوم، شرح لمعه از  اول کتاب الطلاق تا پایان کتاب دیات، نهج البلاغه، عهد نامه مالک اشتر، کتاب مختصر التمهید یا آشنایی با علوم قرآنی آیت الله معرفت، کتاب بربال قلم نوشته سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، آشنایی با علوم اسلامی شهید مطهری بخش فلسفه، دادگستر جهان نوشته آیت الله امینی، کتاب آشنایی با علوم حدیث و  کتاب حکومت اسلامی

این کتابها به صورت دقیق تدریس می‌شود و طلاب علوم دینی کوشش می‌کنند تا با مقدمات علوم اسلامی و معارف دین آشنا شوند. طلبه بعد از اتمام پایه ششم، مدرک سطح یک حوزه (به اصطلاح امروزی، فوق دیپلم) اخذ می‌کند.

ذکر این نکته لازم است که برخی از طلاب، بعد از این دوره، وارد مراکز تخصصی حوزه (مانند مراکز تخصصی کلام، فلسفه، تفسیر، تاریخ، هنر و ...) می‌شوند و در آن مراکز علاوه بر آموختن دروس تخصصی مربوطه، سطح دوم حوزه را نیز ادامه می‌دهند.

سطح دوم حوزه:

سطح دوم حوزه، شامل دروس کارشناسی است، علومی مانند فقه، اصول فقه، فلسفه، تفسیر، کلام، رجال حدیث و ... به صورت دقیقتر بررسی می‌شود. این دوره، معمولا سه سال طول می‌کشد که پایه‌های هفتم، هشتم و نهم را شامل می‌شود. 

دروس پایه هفتم: رسائل شیخ انصاری از ابتداء تا اول دلیل انسداد، مکاسب شیخ انصاری از ابتدا ( مکاسب محرمه) تا الکلام فی شروط المتعاقدین، تفسیر جوامع الجامع سوره توبه، الالهیات (آیت الله سبحانی) از ابتدای کتاب تا اول نبوت و بدایه الحکمه نوشته علامه طباطبائی

دروس پایه هشتم: رسائل شیخ انصاری از المقصد الثالث تا پایان کتاب، مکاسب شیخ انصاری از الکلام فی شروط المتعاقدین تا شرایط العوضین، الالهیات (آیت الله سبحانی) از نبوت تا آخر کتاب، کلیات علم رجال نوشته آیت الله سبحانی از ابتدا تا اول مشایخ الثقات و تفسیر جوامع الجامع سوره‌های یوسف و رعد

دروس پایه نهم: کفایة الاصول نوشته آخوند خراسانی از ابتدا تا اول بحث نواهی، مکاسب شیخ انصاری از ابتدا شرائط العوضین تا تا القول فی ماهیه العیب، نهایه الحکمه نوشته علامه طباطبائی از ابتدا تا پایان مرحله السابعه، تفسیر المیزان سوره اسراء و کلیات علم رجال (آیت الله سبحانی) از مشایخ الثقات تا آخر

اتمام پایه نهم، برابر است با پایان سطح دوم که مدرک کارشناسی حوزه علمیه به طلبه علوم دینی اعطا می‌شود.

به بیان دیگر مدت دریافت مدرک کارشناسی در حوزه علمیه نه سال است – از پایه اول تا پایه نهم - که این نشان دهنده عمق علوم دینی بوده و بیانگر این است که مطالعه و تحصیل علوم دینی تلاش فراوانی می‌طلبد.

همچنین ذکر این نکته ضروری است که برخی از طلاب، بعد از این دوره، برای ادامه تحصیل در سطح سوم، وارد مراکز تخصصی حوزه (مانند مراکز تخصصی کلام، فلسفه، تفسیر، تاریخ و ...) می‌شوند و در آن مراکز، علاوه بر آموختن دروس تخصصی مربوطه، سطح سوم حوزه را ادامه می‌دهند.

سطح سوم حوزه:

سطح سوم حوزه، شامل دروس کارشناسی ارشد است که در آن سطح، طلبه علوم دینی در پایه دهم، علوم اصول فقه، فقه، فلسفه، تفسیر، و درایه الحدیث را تحصیل می‌کند و بعد از اتمام پایه دهم و ارائه پایان نامه، سطح سه حوزه به اتمام می‌رسد و طلبه مدرک کارشناسی ارشد علوم دینی را دریافت می‌کند.

دروس پایه دهم: کفایة الاصول از ابتدای نواهی تا پایان کتاب، مکاسب از القول فی ماهیه العیب تا پایان کتاب، تفسیر المیزان سوره کهف، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة نوشته آیت الله سبحانی و نهایة الحکمه نوشته علامه طباطبائی از اول المرحله الثامنه تا پایان کتاب.

سطح چهارم حوزه (دوره خارج):

بعد از سطح سوم، طلبه وارد دوره سطح چهارم یا به اصطلاح امروزی دوره دکترا می‌شود و در آن دوره برای متخصص شدن و صاحب نظر شدن تلاش و کوشش می‌کند.

یعنی بعد از اتمام پایه دهم، اگر طلبه‌ای بخواهد در فقه، مجتهد و صاحب نظر شود، وارد «درس خارج» می‌شود.

درس خارج یعنی چه؟

درس خارج یعنی درس اجتهاد، یعنی آموختن شیوه اجتهاد و تلاش برای استنباط حکم فقهی، درسی که دیگر متن نیست بلکه خارج از متن است و علت اینکه خارج فقه و اصول گفته می‌شود این است که وابسته به متن خاص یا کتاب خاصی نیست بلکه مدرس خارج فقه و اصول – که خود مجتهد و صاحب نظر است – به بیان نظرات فقهی و اصولی خود می‌پردازد و می‌کوشد با ادله معتبر آنها را اثبات کند و ضمنا اقوال و آراء دیگر صاحب نظران را مطرح نموده و ادله آنها را مورد بررسی قرار می‌دهد.

اتمام این دوره، بستگی به تلاش، پشتکار و بنیه علمی محصل خارج فقه و اصول دارد و دانش پژوه خارج فقه بعد از ارائه هشت مصاحبه علمی (چهار مصاحبه در فقه و چهار مصاحبه در اصول) و تدوین رساله سطح چهار، مدرک سطح چهار حوزه علمیه (دکترا) را دریافت می‌کند.

چنانکه گفته شد بسیاری از طلاب علوم دینی تنها به فقه و اصول فقه اکتفا نمی‌کنند بلکه در حوزه علمیه، رشته‌های مختلف علوم اسلامی از قبیل کلام، فلسفه، عرفان، تاریخ، تفسیر، رجال و ... وجود دارد که طلاب در برخی از آنها نیز ادامه تحصیل می‌دهند و کتب مربوط به آنها را  از محضر اساتید مربوطه استفاده می‌کنند.

مرجع تقلید یعنی چه؟

کسی که در فقه و اصول مجتهد می‌شود، در اعمال فقهی نباید از مرجع تقلید، تقلید کند بلکه باید مسائل را شخصا استنباط کند.

در بین مجتهدین - یعنی کسانی که مقلد نیستند و مسائل فقهی خود را شخصا از منابع معتبر استنباط می‌کنند – کسانی هستند که مسلط‌‌تر و خبره‌ترند. به مجتهدی که خبره‌تر، مسلط‌تر و عالمتر از دیگر مجتهدان است «مجتهد اعلم» گفته می‌شود.

«اعلم بودن» یکی از شرایط مرجعیت است و از دیگر شرایط مرجعیت می‌توان به امور زیر اشاره کرد:

مجتهدى که از او تقلید مى‏کنند باید شیعه دوازده امامى، حلال‏زاده، زنده و عادل باشد. (عادل کسى است که داراى حالت خداترسى باطنى است که او را از انجام گناه کبیره و اصرار بر گناه صغیره باز مى‏دارد).

اگر مجتهدی، شرایط مرجعیت را داشته باشد (این شرایط در ابتدای رساله‌های توضیح‌المسائل به صورت کامل آمده است) می‌توان از او تقلید کرد. (تقلید در این اصطلاح، به معنای رجوع غیر متخصص به متخصص است). پس به مجتهدی که شرایط مرجعیت را دارد و مقلدانی دارد «مرجع تقلید» گفته می‌شود.

 

فارس / نویسنده: حجت‌الاسلام وحید واحدجوان، مدرس دانشگاه تهران